Za kulturni život Srba značajno je stvaranje Matice srpske. Novosadski profesor Georgije Magarašević pokrenuo je 1825. godine Letopis, časopis oko koga će se okupljati srpska inteligencija. Zbog nedostatka novca srpski trgovci iz Pešte odlučili su da novčanim prilozima osnuju Maticu srpsku kao društvo za izdavanje Letopisa. Matica srpska počela je da radi od 1826. godine, a njen prvi predsednik bio je Jovan Hadžić-Svetić. Matica srpska preuzela je izdavanje tog književnog časopisa, koji i danas izlazi pod nazivom Letopis Matice srpske. Za javnost je svečano otvorena 26. avgusta 1838. godine a smeštena je u Tekelijanum. Velike zasluge ima srpski pisac i političar Sava Tekelija koji je zaveštao znatna sredstva Matici 1838. godine, i osnovao sam Tekelijanum za školovanje srpskih đaka iz siromašnijih porodica.

Kao predsednik Matice srpske, bio je vrlo aktivan u njenom radu i aktivnostima koje je preduzimala za srpsko opštenarodno dobro. Već u poznim godinama nabavio je štampariju za Maticu srpsku pa je tako pokrenuo i izdavanje knjiga. Prilikom osnivanja Matice srpske osnovana je i Biblioteka, što je danas čini najstarijom srpskom nacionalnom i prvom naučnom bibliotekom. Počev od 1839. godine bibliotečki fond se popunjavao donacijama tadašnjih intelektualaca –  Platona Atanackovića, Save Tekelije, Teodora Pavlovića, Dimitrija Tirola, Vuka Karadžića, Petra II Petrovića Njegoša, Jovana Subotića, Jana Kolar i drugih. Četrdesetih godina XIX veka Jovan Subotić je stručno uredio Biblioteku i objavio prvu srpsku tekuću bibliografiju. Godine 1864. Matica srpska je preseljena u Novi Sad, koji postaje kulturno središte Srba u Habzburškoj monarhiji, a sa njom se preselila i Biblioteka. Zbirke su i nakon preseljenja nastavile da se uvećavaju kupovinom, pretplatom, razmenom, zaveštanjem, ali i izdavačkom delatnošću same Matice. Krajem XIX i početkom XX veka, istoričar i bibliotekar Jovan Radonić, postavio je u Pravilima Biblioteke principe planskog popunjavanja, zaštite i korišćenja knjiga i periodike i dao osnovnu postavku kataloga. Tokom Prvog i Drugog svetskog rata Biblioteka je bila zatvorena ali nije pretrpela oštećenja. U međuratnom periodu u Matici srpskoj objavljuju tadašnji velikani nauke – Jovan Cvijić, Mihailo Pupin, Milutin Milanković, Aleksa Ivić, Jovan Erdeljanović i dr. Veliki uspon Biblioteka doživljava nakon 1948. godine, kada postaje matična ustanova svih biblioteka u Vojvodini i počinje da dobija svaki primerak štampane publikacije iz Srbije (a od 1965. godine i iz čitave Jugoslavije). Godine 1958. postala je samostalna ustanova.

Zgrada Matice srpske danas se nalazi u ulici Matice srpske br. 1, u Novom Sadu. Marija Trandafil, novosadska veleposednica i srpska dobrotvorka iz XIX veka, zaveštala je svu svoju imovinu 1878. godine Matici srpskoj. Od tih sredstava je 1912. godine, prema projektu arhitekte Momčila Tapavice u pseudoklasicističkom stilu, podignuta zgrada koja je 1928. godine pretvorena u zgradu Matice srpske. Do tada se u zgradi nalazio „Zavod Marije Trandafil za srpsku pravoslavnu siročad u Novm Sadu“. Zbog problema sa prostorom, počev od 1991. godine radi se na dogradnji prostora za Biblioteku. Godine 2007. radovi su završeni a zgrada Biblioteke postala je sastavni deo zdanja Matice srpske. U prostoru od 4300 m², smešteno je oko 20 km metalnih polica za smeštaj publikacija. Sve ukupno u Biblioteci Matice srpske nalazi se preko 4 000 000 knjiga i drugih poublikacija, na srpskom i još 109 jezika, a svake godine se fond dopunjava sa preko 50 000 naslova dostavom obaveznog primerka.

Centralna biblioteka Matice srpske, koja je ujedno i biblioteka Univerziteta u Novom Sadu, je središnje mesto stare i retke knjige. One su prikupljane od samog nastanka Matice srpske i čuvaju se u trezoru, a oko 800 naslova dostupno je u digitalnoj biblioteci. Prema značaju se mogu izdvojiti:

•         Zbirka rukopisa – U ovoj zbirci se nalazi 707 primeraka rukopisnih knjiga, od kojih su 492 ćirilična. Najstarija knjiga, kao i najstariji sačuvani apostol srpske redakcije punog sastava, jeste Matičin apostol. Pisan je na pergamentu a potiče iz XIII veka;
•        17 inkunabula (najstarije štampane knjige) – Sve knjige štampane su do kraja XV veka. Tu se nalazi i Oktoih prvoglasnik Đurđa Crnojevića iz 1493/94. godine, prva srpska i najstarija ćirilička južnoslovenska štampana knjiga;
•       Knjige iz XVI i XVII veka (najveća zbirka srpskih knjiga iz ovog perioda);
•       Oko 550 srpskih knjiga iz XVIII i preko 5000 iz XIX veka, kao i knjige na stranim jezicima, među kojima su posebne zbirke knjiga na ruskom i mađarskom jeziku;
•       Zbirke retkih knjiga – sa posvetama, beleškama i potpisima ličnosti od izuzetnog značaja, sa pečatima, knjige specijalne tehničke i umetničke opreme, knjige malog tiraža, ilegalna i ratna periodična izdanja;
•       Biblioteke-celine, lične biblioteke i biblioteke ustanova i društava – Ova legat sadrži oko 100 000 naslova. Najstarija jeste biblioteka episkopa Platona Atanackovića iz 1841. godine (341 delo), a najvrednija lična biblioteka je biblioteka Save Tekelije (1984 knjiga na 15 jezika).

Vladimir Lukić

dipl. istoričar