Jedan deo ustavobranitelja pokazivao je istinske želje da se Srbija pravno, ekonomski i kulturno unapredi. Takođe, radili su mnogo i na unapređenju prosvete i nauke. Prvo kulturno sedište postao je Kragujevac (za vreme vladavine kneza Miloša Obrenovića) ali se ono polako premešta u Beograd. U njemu je 31. maja 1842. godine, od strane Atanasija Nikolića i Jovana Sterije Popovića, osnovano skromno Društvo srpske slovesnosti, naučno i književno društvo. Osnovano je umesto Akademije, koju je predlagao Jovan Sterija Popović, sa ciljem da radi na „obrazovanju i usavršenstvovanju“ srpskog jezika. Prvi članovi su bili Stefan Marković, Jovan Stejić, Dimitrije Isailović, Isidor Stojanović i Sima Milutinović. Tadašnji nemiri u državi prekinuli su njegov rad 1842, ali je on 1844. godine nastavljen. Prva knjiga tog učenog društva, Glasnik, kao njegov organ, izašla je tri godine kasnije, u kome su članovi Društva objavljivali rezultate svog rada (ukupno je objavljeno 17 brojeva). Ono se takođe bavilo arhivskim istraživanjem, prikupljanjem istorijskih izvora i izradom školskih knjiga. Zbog sukoba sa ministrom prosvete Kostom Cukićem, oko imenovanja novih članova (Đuzepa Garibaldija i sina Aleksandra Hercena), Društvo je iz političkih razloga ukinuo knez Mihailo Obrenović 27. januara 1864. godine.

Dve godine kasnije članovi nekadašnjeg Društva formirali su Srpsko učeno društvo, koje je pod tim imenom delovalo do 1886. godine. Prvi predsednik bio je Jovan Gavrilović. Njegovi članovi su nastavili tradiciju prikupljanja istorijskih izvora, starih rukopisa i dokumenata, tako da su posedovali svoj arhiv i bogatu biblioteku. Bavili su se istorijom, filologijom, geografijom, arheologijom, medicinom itd. Takođe su održavali veze i sa brojnim slovenskim naučnim društvima. Čuveni članovi bili su Janko Šafarik, Đura Daničić, Josif Pančić, Vladimir Jovanović i dr. Svoje radove objavljivali su u Glasniku Srpskog učenog društva. Takođe zbog sukoba sa ministrom prosvete, sada Milanom Kujundžićem, ugašena je i ova organizacija. Ipak, zakonom koji je potpisao kralj Milan Obrenović novembra 1886. godine, osnovana je Kraljevska srpska akademija, u koju je posle manjih nesuglasica inkorporirano Srpsko učeno društvo. U početku Akademija je brojala 25 akademika a kasnije je taj broj povećan na 34. Prvi predsednik bio je Josif Pančić. Ovo udruženje je još dva puta menjalo ime – prvi put u Srpsku kraljevsku akademiju, a drugi 1947. godine u Srpsku akademiju nauka i umetnosti.

Biblioteka je osnovana kada i sama ustanova, 1842. godine, kada je čuveni dobrotvor i jedan od prvih članova Društva, Dimitrije Tirol, poklonio 14 a potom još 75 knjiga i namenio ih budućoj biblioteci. Fond biblioteke je u narednim godinama uvećavan skromnim poklonima, izdavačkom delatnošću Društva, kao i pokretanjem Glasnika čime je pružena mogućnost za razmenu pisanih publikacija sa domaćim i stranim ustanovama. Prema izveštaju iz 1851. godine biblioteka Društva je već posedovala oko 700 naslova na nemačkom, italijanskom, mađarskom, ruskom, engleskom, francuskom, bugarskom, jermenskom, grčkom, srpskom i staroslovenskom jeziku. Vremenom Društvo dolazi do određenih novčanih sredstava pa izvestan broj knjiga nabavlja pretplatom i kupovinom, naročito za vreme mandata srpskog ministra za kulturu Stojana Novakovića. U trenutku kada je Srpsko učeno društvo preuzelo biblioteku od Društva srpske slovesnosti ona je brojala oko 5000 knjiga. Ipak sređivanje, katalogizacija i sistematizacija čitavog književnog fonda urađeni su 1899, nekoliko godina po osnivanju Akademije. Prvobitne prostorije (Srpskog učenog društva) nalazile su se u Kapetan Mišinom zdanju, dok se Srpska kraljevska akademija u periodu 1909. do 1959. godine nalazila u Zadužbini Sime Igumanova u Brankovoj ulici.

Zgrada današnje Srpske akademije nauka i umetnosti se nalazi u Knez Mihalovoj ulici na br. 35 u Beogradu. Projektovali su je arhitekte Andra Stevanović i Dragutin Đorđević. Gradnja je trajala, uz prekid tokom Prvog svetskog rata, od 1912. do 1924. godine a u tom trenutku je bila jedna od najvećih u ovoj ulici. U okviru ove zgrade nalazi se i Biblioteka. Njen fond broji oko 1 500 000 knjiga, što je čini četvrtom najvećom bibliotekom u Srbiji. Oko 75% publikacija je na stranim jezicima, najviše na nemačkom, engleskom, francuskom i ruskom jeziku. Pored osnovnog bibliotečkog fonda mogu se izdvojiti:

• Stara i retka knjiga – Ovaj fond obuhvata oko 30 000 naslova. Podeljeni su u dvanaest grupa, od kojih najbrojniju čini fond srpskih štampanih knjiga do 1867. godine. Posebnu vrednost predstavljaja 49 naslova iz zaostavštine Vuka Stefanovića Karadžića, koje su ustupljene Akademiji za izdavanje Vukovih sabranih dela;
• Legati i posebne biblioteke – Jedna od najvećih i najznačajnijih je biblioteka Ljubomira Nikića sa oko 25 000 svesaka. Pored nje tu su i lične biblioteke Viktora Novaka, Sime Simića, Milutina Milankovića, Nikole i Svetozara Radojčića, Ljubomira Durkovića Jakšića, Danila Kiša, Vaska Pope, Marka Ristića;
• Kartografska zbirka (jedna karta iz XVIII, 38 karata iz XIX i 255 karata iz XX veka);
• Zbirka referentne literature;
• Zbirka časopisa (oko 10 000 naslova);
• Zbirka mikrofilmova (oko 50 000 snimaka);
•  i bogata fototeka sa preko 5000 fotografija.

Biblioteka prikuplja dokumentaciju o životu i radu članova akademije, izrađuje personalne biografske i bibliografske podatke od 1842. godine do danas.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar