U srednjem veku u Srbiji je postojalo nekoliko tipova gradova:

• primorski gradovi (Kotor, Bar, Ulcinj; bili su deo mediteranskog sveta sa pretežno romanskom populacijom);
• vizantijski gradovi (Ohrid, Skoplje, Ser, Prilep; u okvir srpske države ulaze krajem XIII i početkom XIV veka);
• rudarski gradovi (Novo Brdo, Srebrenica);
• gradovi u unutrašnjosti;
• podgrađa i utvrđenja (Zvečan, Brvenik).

U centralnim oblastima Srbije sve do sredine XIII veka nema razvijenih gradova. Proces urbanizacije vezan je za dolazak nemačkih rudara Sasa u vreme kralja Uroša I i eksploataciju rudnika. Rudarske centre zbog sve intenzivnije trgovine počinju da naseljavaju rudari, vlasnici i zakupci rudnika, činovnici, trgovci (Dubrovčani, Kotorani), zanatlije, kao i ljudi raznih drugih zanimanja. Polako počinje i da se širi mreža puteva između rudnika i okolnih mesta. Prema srednjovekovnoj evropskoj praksi gradovi su radi zaštite bili okruženi čvrstim bedemima, a u Srbiji su samo značajniji gradovi (Kotor, Beograd, Smederevo, Novo Brdo) imali ovaj sistem bezbednosti. Manje naseobine imale su u okolini manju tvrđavu u koju se stanovništvo sklanjalo u slučaju opasnosti. Uže gradske zone kod primorskih gradova obuhvatale su relativno mali prostor opasan sistemom fortifikacija. U središtu grada nalazio se trg sa katedralom, od koga je išla centralna gradska ulica, a sama urbana zona je bila izdeljena u manje gradske četvrti. Usled nedostatka prostora imućniji stanovnici su većinom imali vile u okolini grada. Gradovi u unutrašnjosti imali su tvrđavu sa posebno branjenom citadelom, dok je gradsko naselje bilo opasano zemljanim fortifikacijama i palisadama. Centralno mesto zauzimao je trg i glavna gradska crkva, od koga su se ulice pružale ka rubnim delovima. Imali su u okolini manju tvrđavu u koju se stanovništvo sklanjalo u slučaju opasnosti.

            Međusobni odnosi gradskog stanovništva i njihova prava i obaveze bili su uređeni pravnim normama. Najbolji primeri za to su statuti primorskih gradova – zbirke pravnih propisa u kojima su kodifikovane odluke lokalnih vlasti. Slična pravna akta imali su i rudarska naselja a najpoznatiji takav dokument u Srbiji je tzv. „Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevića“. Vlast u gradovima uglavnom je pripadala vlasteli i najuglednijim građanima, ali su važne položaje zauzimali i carinici, pristavi (neka vrsta policije), telali (javni oglašivači), pisari (ili notarska služba) itd. Stanovništvo gradova u srpskim zemljama bilo je prilično raznovrsno – Romani, Sasi, Dubrorvčani, Kotorani, Grci, Jevreji – ali je znatan deo gradske populacije činilo lokalno srpsko stanovništvo. Njega su većinom činili rudari, zanatlije i trgovci. Gradsko naselje sa velikim brojem stanovnika bilo je Novo Brdo u kome je sa prigradskim naseljima živelo skoro 10 000 ljudi.

            Osnovni materijal za izgradnju kuća u srednjovekovnim gradovima u Srbiji bilo je drvo, a tek od XIV veka u primorskim gradovima počinje upotreba kamena i opeke. Statuti primorskih gradova sadržali su čak i propise o izgledu kuća. Primorske kuće su bile grupisane u urbanom jezgru duž krivudavih ulica i zbijene jedna uz drugu. Sa izuzetkom bogatih palata sve su uglavnom bile spratne i skromnih dimenzija. Ipak, postojale su i dvospratne i trospratne kuće. Gornji deo kuće služio je za svakodnevni život porodice i u njemu su se nalazile sobe za spavanje i odaje u kojima se boravilo tokom dana. Kuhinja se nalazila u potkrovlju jer su smatrali da su tako sigurniji od požara, ali i zbog zaštite ostalih prostorija od dima i mirisa. Centralni deo kuhinje zauzimalo je zidano ognjište, sa posudama za kuvanje i trpezom opremljenom posuđem za jelo. Zbog bolje cirkulacije vazduha (i svetlosti) građene su galerije i isturani balkoni. U prizemnom delu kuće nalazile su se poslovne prostorije, skladišta, zanatske radnje ili taverne. Takođe, u prizemlja su smeštani sanitarni uređaji (nužnici). Do gornjih spratova dolazilo se preko kamenih ili drvenih stepeništa. Zbog skučenosti prostora sve su kuće građene na sličan način, ali kako bi se istakle različitosti vlasnici su akcenat stavljali na pojedine detalje, prozore, portale itd. Jedna od najbitnijh stvari za stanovništvo bilo je snabdevanje vodom. Ako je postojala mogućnost koristili su se obližnji izvori čija se voda sprovodila u gradske česme, ali su se takođe koristili bunari i cisterne s kišnicom.

            Za preživljavanje stanovništva hleb je bio od suštinske važnosti a građane su njime snabdevale pekare. On se mogao kupovati gotov ili je pripreman kući pa nošen u pekaru na pečenje. Jedno od omiljenih mesta za okupljanje ljudi u srednjem veku bile su gostionice (ponegde se pominju i pivnice) gde se točilo vino, jedno od omiljenih pića. Njegova je proizvodnja i prodaja u srpskim gradovima bila zakonski uređena, sa posebnim naglaskom na zaštitu domaćeg vina. Građani su se namirnicama snabdevali na trgovima gde su iznošeni poljoprivredni proizvodi iz okoline, ali i drva, gvozdene alatke, vuna, laneno platno itd. Robu su kupovali novcem, domaćim i stranim, nejednake vrednosti i ugleda, da bi se krajem XIII veka pojavile prve emisije srebrnih srpskih dinara kovanih po ugledu na mletački novac. Omiljeni deo svakodnevice bili su neradni i praznični dani kada su građani dobijali prostor za opuštanje i razonodu. U svečane proslave građani su se aktivno uključivali i uzimali učešća u procesijama, proslavama i viteškim takmičenjima. Glavno mesto svetkovina bio je gradski trg. Veliku popularnost imali su i panđuri (vašari), koji su zapravo bili mesta susreta stanovnika grada i sela, poslovne ali i druželjubive prirode. Održavali su se van urabanih područja i često su se  preklapali sa crkvenim praznicima. Ono što je najviše zadavalo brige stanovništvu jesu epidemije kuge pa su ljudi često ispoljavali brigu za svoje telesno zdravlje. Nagli privredni uspeh srpskih gradova doveo je do potrebe do sve većeg broja pismenih ljudi, ali se o širenju pismenosti malo zna u sferi privatnog života. Ipak, polovinom XV veka u primorskim gradovima raste iinteresovanje za knjigu pa su počele da niču brojne privatne biblioteke vladara, vlastelina, sveštenika i imućnijih građana. Pored verske literature najčitanije su bile prerade antičkih romana „Aleksandrida“ i „Roman o Troji“, apokrifi, hronike, rodoslovi, letopisi, putopisi itd.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar