U Habzburškoj monarhiji nisu postojale posebne zakonske regulative o izgledu i načinu gradnje gradskih kuća za stanovanje, tako da je većina stvari uglavnom prepuštana odredbama gradskih uprava. Izgled i strukturu svih porodičnih kuća određivale su konvencije pa nije postojalo razlike između kuća predstavnika katoličke religije i predstavnika ostalih veroispovesti. Razlika se mogla uočiti po školama gradnje – „nemačkih majstora“ i „grčkih majstora“. Velika pažnja je pridavana zaštiti od požara (naredba da se poruše drveni a ozidaju dimnjaci od opeke) kao i opšte higijsnskim i zdravstvenim uslovima. Gradska porodica uglavnom je posedovala jednu kuću, a prema popisu sa početka XVIII veka postojala su tri tipa kuća:

• kuće sa više soba, stajom, šupom i sporednim prostorijama;
• kuće sa tri do četiri sobe, licem okrenute prema ulici;
• kućerci – neka vrsta koliba sagađenih od ćerpiča i pletera, oblepljenih blatom i pokrivenih slamom (slične seoskim kućama).

              U centralnom delu varoši živele su najuglednije trgovačke i zanatlijske porodice, pa su se tu nalazile reprezentativne kuće srpskog gradskog stanovništva. Gradili su ih uglavnom nemački majstori. Temelje su imali od kamena, zidove od cigle, visoki podrum za trgovinu sa jednom ili dve prostorije, stambeni deo na spratu sa zajedničkim hodnikom i visoki tavan. Prva kuća na sprat se u Novom Sadu („Kod Belog lava“) pominje 1720. godine a pripadala je sapundžiji Stojanu Maslaku. One se sve češće pominju sredinom XVIII veka i to naročito u Sremskim Karlovcima (oko sto spratnih kuća), dok je najveća među njima bila porodična kuća braće Andrejević. Ipak, jedna od najreprezentativnijih baroknih kuća bila je novosadska palata plemićke porodice Servijski. Kuće u manjim gradovima, kao i one na periferiji većih, bile su spoj gradskog i seoskog. Imućne porodice koje su se bavile trgovinom i zanatstvom imale su velike zemljišne posede u neposrednoj blizini grada. Kuća je postavljana duž poseda, centralni deo zauzimala je kuhinja u kojoj se okupljala porodica, prednja soba bila je gostinjska a zadnja je služila za boravak i spavanje. Pored stambenog prostora u dvorištu su se nalazile i ekonomske zgrade. Važan deo porodičnog života imalo je prednje dvorište kuće gde su se njeni članovi okupljali tokom letnjih meseci. Najbolji primer ovakvog stila gradnje i načina života jeste slobodni kraljevski grad Sombor. U gradovima su se takođe nalazile kuće u kojima su stanovale porodice srednjeg i siromašnijeg imovinskog statusa. Sastojale su se iz jedne ili dve sobe, kuhinje i podruma a imale su malu okućnicu često bez bašte. Pored parohijskih crkava su podizani stanovi za sveštenike i učitelje koji su takođe bili skromni.

            Kuće u gadu u Srbiji su dugo bile slične seoskim, sa dvorištima, štalama, svinjcima, kokošinjcima itd. Sredinom XIX veka bogatiji stanovnici gradova u Srbiji počeli su da grade kuće po uzoru na evropske. Zidane su od cigle, sa velikim prozorima i visokim plafonima. Pročelja kuća, okrenuta ka ulici, raskošno su ukrašavana. Velike promene u gradnji porodičnih kuća u Kneževni Srbiji predstavljali su proizvodnja pečene cigle i upotreba prozorskog stakla. Pečena cigla je počela da se koristi tridesetih godina XIX veka, prvo za potrebe vladarskih i javnih zdanja, a potom i za privatne domove. Prozorsko staklo takođe vremenom ulazi u širu upotrebu zamenjujući pendžerli hartiju. Iako su ove dve stvari podigle kvalitet gradnje stambenog prostora one su dovele i do poskupljenja. Vremenom su se izdvojile:

• reprezentativne porodične kuće,
• siromašne gradske kuće (nastale po ugledu na seoske),
• i stanovi za sirotinju.

          Centar grada bio je rezervisan za poslovno-stambene zgrade, koje su u prizemlju imale radnje a na spratu sobe za stanovanje. Izvan gradskog jezgra zidaju se porodične kuće sa sobama okrenutim prema ulici i sporednim prostorijama u dvorišnom krilu ili suterenu. Postoje i urbane vile (povučene u dvorište i okružene vrtom) ali su one koncentrisane u posebne ulice. Sirotinjske kuće su se nalazile na samoj periferiji. Sve do kraja XIX veka u Beogradu su većinom postojale prizemne kuće (oko 83%). Prestonička urbanistička rešenja zaživela su i u manjim gradovima u Srbiji, koji se razvijaju u urbane celine sa trgovačko-zanatlijskim kućama u čaršiji, i porodično stambenim kućama u ostatku grada. Danas, jednu od najboljih očuvanih čaršija iz prve polovine XIX veka u Srbiji predstavlja Tešnjar, staro jezgro Valjeva. U gotovo neizmenjenom obliku očuvano je oko dvadesetak kuća građenih u bondručnoj konstrukciji. Stari tip balkanske gradske kuće najduže se zadržao u južnim gradovima Srbije.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar