Gradovi su bili oslonac države, tako da su se u njima nalazili najbitniji organi državne vlasti i odvijao se sav kulturni i prosvetni život. Vlast je često planski (sa izričitim naređenjem Porte) osnivala gradove i od njih stvarala politička, ekonomska i kulturna uporišta. Na teritoriji današnje Srbije bilo je malo gradova, a to su uglavnom bila mala naselja sa nekoliko hiljada stanovnika. Postojala su utvrđenja gde su bili smešteni vojska i predstavnici turske vlasti, pa su zato Srbi veoma retko (sve do pred kraj XVIII veka) išli u gradove koji su za njih bili oličenje tuđinske vlasti. Srbi su imali pravo da govore sopstvenim jezikom, koriste svoje pismo i ispovedaju svoju veru, ali ako su hteli da napreduju i dobiju državnu službu morali su da pređu u muslimansku (islamizacija). Neverne Srbe zvali su ćaurima. Najradosniji dani bili su vašari i crkveni praznici.

Gradska naselja na Balkanu delila su se na:

• Utvrđena mesta:

• palanke – podizane su duž puteva radi obezbeđivanja saobraćaja, a građene od propadljivijeg materijala (zemlje ili drveta);
• hisari – građevine (gradovi, tvrđave ili razna utvrđenja) podignute od čvršćeg materijala;
• kale – tvrđave opasane bedemima i utvrđene kulama, građene od tvrdog materijala.

• Otvorena mesta:

• varoši – reč mađarskog porekla koja označava podgrađe, ali se u turskoj kulturi odnosi na naselja gradskog tipa naseljena hrišćanima;
• kasabe – otvorena naselja sa muslimanskim stanovništvom koje se bavi zanatstvom i trgovinom, ali i poseduje urbanu i kulturnu komponentu;
• šeheri– veća otvorena muslimanska naselja koja su se razvila iz kasaba sa nekoliko džamija i drugih važnijih ustanova.

           Gradovi su se delili na džemate (zajednice) i mahale. Postojali su muslimanski, hrišćanski i jevrejski džemati, ali su džemate mogli da osnuju i ostali narodi ako ih je bilo dovoljno. Čaršija je deo grada, uglavnom centralni, u kojoj je skoncentrisan njegov privredni život. Centralni deo čini prostrani trg od koga su se pružale brojne krivudave ulice sa zanatlijskim radnjama i dućanima. Postojala je i praksa da jedna ulica bude u znaku istog (ilisličnog) zanata. U okviru čaršije su se nalazila sva bitnija gradska zdanja: džamije, medrese, bezistani, amami, hanovi i karavan-saraji. Oko čaršija nastale su mahale – glavne gradske četvrti određene za stanovanje koje su bile odvojene za muslimane, hrišćane i Jevreje. Centralni deo mahale (muslimanske) činili su džamija ili mesidža (džamija bez minareta), kao i škola (mekteb), i prodavnica za snabdevanje osnovnim životnim namirnicama. Retko se dešavalo da u jednoj mahali stanuju zajedno hrišćani i muslimani. Kuće su u mahalama bile uglavnom građene od drveta sa najčešće jednom prostorijom a u okolini se nalazila bašta sa cvećem. Kuće bogatijih ljudi bile su na sprat, pa su se u prizemlju nalazile kuhinja i ostava, a na spratu divan hana (za goste) i sobe za spavanje. Bile su ograđene visokim zidovima, imale su male prozore a okolina kuće je takođe bila ukrašena raznim cvećem.

            Stanovništvo balkanskih gradova u vreme dolaska Turaka činili su većinom hrišćani što se ponegde i održalo. Dobar primer za to su Sremski Karlovci koje je turska vojska osvojila 1521. godine a tom prilikom srušila tvrđavu i spalila podgrađe. Varoš je ubrzo obnovljena a Karlovci su postali najveće srpsko naselje u Osmanskom carstvu. Ipak, broj hrišćana se u gradovima početkom XVI veka u priličnoj meru smanjuje u korist muslimana, koji su već krajem istog veka činili čak 60% ukupnog stanovništva na Balkanu. Vlast u gradovima imali su muslimani, dok su ostali narodi bili u statusu raje sa obavezom da sultanu daju porez. Ove dažbine u gradu bile su mnogo lakše nego obaveze koje su seljaci imali na selu prema spahijama. To je bio jedan od glavnih razloga velikih migracija seoskog stanovništva u turske gradove, iako su one bile zakonom zabranjene a svaki spahija je mogao da traži da mu se kmet vrati (ako bi dokazao da je zapisan u njegovom defteru). Turci su pokoreno stanovništvo smatrali hrišćanima a podela na pravoslavce i katolike nije ih preterano zanimala. Isticanje i organizovanje po etničkoj osnovi karakteristična je za doba poznog novog veka sa razvojem nacionalne ideje. U Sarajevu, za koje imamo najviše istorijskih podataka, znamo da su Srbi stanovali u Gornjoj varoši (blizi Baščaršije), i da je njihova zajednica imala crkvenu opštinu kojom su rukovodili najugledniji narodni prvaci. Uz crkvu je postojala i škola, a celokupan verski život se odvijao unutar porte ograđene visokim zidom. Dozvoljen je bio i odlazak sveštenika u kuće vernika ali bez preteranog isticanja kako se ne bi pobunila muslimanska većina.

            Ekonomija gradova funkcionisala je po principu esnafskih udruženja, pošto je svaki zanat imao svoj esnaf, upravu i običaje. Pravila su bila prilično stroga i svi su morali da ih poštuju. Na čelu esnafa nalazio se ustabaša koji je rukovodio institucijom 12 starih majstora. Pored toga esnafi su imali i dva čauša od kojih je jedan bio zadužen da komunicira s vlašću a drugi vodio računa o članovima esnafa i njihovim porodicama. Ono što je bilo zajedničko za svaki esnaf jeste da je nemuslimanskim zanatlijama i trgovcima bilo zabranjeno samostalno organizovanje, te da su mogli biti organizovani samo unutar muslimanskog esnafa. Postojala je jaka veza između esnafa i crkvene opštine pa su ove dve institucije bile osnova organizovanog gradskog života za Srbe. Svaki esnaf imao je svog sveca zaštitnika: kujundžije – sveti Konstantin i Jelena; ćurčije – sveti prorok Ilija; dunđeri – sveti apostol Toma;  opančari – sveti prorok Danilo. Na glavnoj svečanosti muslimanskog esnafa (teferiču) učestvovali su i hrišćanski esnafi ali su zauzimali sekundarno mesto. Iako su se u poznom novom veku hrišćanske esnafske organizacije osamostalile, na čelu njihove organizacije morao je da bude muslimanski predstavnik.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar