Krajem XIX i početkom XX veka ugledne srpske porodice (u Beogradu, Šapcu) počinju da angažuju školovane austrougarske arhitekte za gradnju svojih domova, tako da se oni suštinski nisu razlikovali od onih u susedstvu. Pod uticajem prečanskih Srba nastaje shvatanje da je porodična kuća osnovno merilo privatnosti. Prostrane vojvođanske kuće sa reprezentativnim ulazom, velikim brojem prozora prema ulici (često ukrašenih vitražima), uređenim vrtovima, vinskim podrumima, modernim enterijerom (kaljevim pećima, teškim nameštajem, šporetima), simbolizovale su socijalni status porodice i lični uspeh vlasnika. Podelom prostora na dnevni i radni deo, kuhinja koja je nekada predstavljala jedinu prostoriju u seoskom domaćinstvu, sada je izmeštena iz reprezentativnog dela kuće. Stambeni deo je obuhvatao: spavaću roditeljsku sobu, dnevnu sobu, trpezariju (bez kuhinje), dečiju sobu, radnu sobu, prostorije za poslugu. Trgovci i zanatlije su jedan deo kuće namenjivali za poslovne delatnosti. Značajan napredak u udobnosti gradskog života ostvaren je uvođenjem grejanja (kaljevim ili tučanim pećima) i zidanjem izdvojenih kupatila i toaleta. Velike promene osetile su se u delovima Srbije koji su priključeni nakon 1878. godine. Tamo je došlo do napuštanja balkansko-orijentalnog stila u gradnju kuća i organizaciji privatnog prostora. Gradovi sa juga Srbije (Vranje, Niš, Leskovac, Pirot) sve su više težili ka srednjoevropskoj modernosti. Počeo je da se menja i odnos prema privatnom prostoru tako da je nova gradska kuća sada okrenuta prema ulici, licem, fasadom i prozorima, ukrasima, kapijama od kovanog gvožđa. Iščezava odvojenost ženskog dela kuća, kao i velike reprezentativne prostorije koje zamenjuju mali saloni (svečane ili primaće sobe). Ipak, većina stanovnika u gradovima živela je u skromnim, skučenim i nehigijenskim uslovima, sa oskudnim nameštajem i improvizovanim sanitarnim objektima.

            U gradovima u Srbiji uvodi se jasno koncipirani arhitektonski stil u gradnji javnih i privatnih zgrada, tako da je svako administrativno središte dobilo nekoliko velikih javnih zdanja koji su postali simbol nove države i njenih institucija (opština, sud, gimnazija, kasarna). Početkom XX veka u Beogradu su preko 80% kuća prizemne, jednospratnih je oko 15% a višespratnih samo 1%. Ipak, po izlasku iz samog centra manjih gradova počinjale su periferije sa nekaldrmisanim ulicama, malim kućama, baštama i voćnjacima. Njihovo stanovništvo je gajilo stoku, bavilo se baštovanstvom, sadilo vinograde i obrađivalo njive na obodima gradskog atara. Početkom XX veka čine se prvi pokušaji planske izgradnje radničkih stanova uglavnom pored fabričkih pogona i upravnih zgrada. Uporedo sa povećanjem broja stanovnika u gradovima zidaju se jeftine zgrade za iznajmljivanje, koje su uglavnom bile prenaseljena mesta stalnih napetosti i sukoba. Veliki problem za gradska naselja, sa obe strane Save i Dunava, predstavljalo je snabdevanje vodom za piće. Beograd je 1892. godine dobio vodovod, u nekim gradovima su bušeni duboki arterski bunari i građene javne česme, dok su u pojedinim stanovnici bili prinuđeni da kupuju vodu. Krajem XIX veka sa jačanjem ekonomskog statusa građanskog staleža javlja se praksa gradnje letnjikovaca i vila. Vojvodina je bila poznata po klasicističkim dvorcima i vilama na posedima plemića i veleposednika, dok su u Srbiji bili aktuelni Topčidersko brdo, obala Dunava ka Smederevu, banje u unutrašnjosti, šumoviti obodi grada. Izdvojeni prostori zadržali su svoju autentičnost ali nisu bili previše udaljeni od urbanih zona.

            Velike promene koje su tokom XX veka zahvatile srpsko društvo uticale su i na stanovanje i na promene u kulturi stanovanja. Najviše je promena svakako pretrpeo Beograd kao najmnogoljudniji grad i političko središte srpskog i jugoslovenskog prostora. U periodu od 1914. do 1941. godine njegov broj stanovnika je porastao sa 90 000 na 350 000, a on je od čaršije postao veliki urbani centar. U njega se doseljavaju državni činovnici, oficiri, radnici u potrazi za poslom, špekulanti, stranci. Stare graske zone su urbanizovane a podignute su i nove. Ipak, na periferiji (Zvezdara, Dušanovac, Pašino brdo i dr) i dalje preovlađuju male prizemne porodične kuće, a skoro trećina prestoničkog stanovništva živela je u lošim stambenim uslovima. Velika razaranja tokom Drugog svetskog rata dovela su, pored drugih brojnih nevolja, i do velike oskudice stambenog prstora. U potpunosti je uništen ili teško oštećen veliki broj stambenih zgrada, kao i gradska infrastruktura.

            Nakon 1945. godine, sa uspostavaljanjem socijalističkom sistema, usledila je ubrzana urbanizacija u čitavoj Jugoslaviji. U skladu sa državnom politikom rapidnog prelaska iz agrarnog u industrijsko društvo, došlo je do velikih migracija seoskog stanovništva u gradove. Novi stanovnici grada, koji su za kratko vreme postali većinska populacija, donosili su svoje navike i običaje i pokušavali da ih ugrade u novo okruženje. Ove promene zahvatile su i ostale gradove u Srbiji (Novi Sad, Niš, Kragujevac). Stvarali su se konceptualno novi, ideološki prihvatljivi socijalistički gradovi. Jedan od simbola bila je izgradnja novih stambenih naselja, kao posebnih zona kolektivnih stanovanja, a kao najupečatljiviji primer jugoslovenkog prostora izdvaja se Novi Beograd. On je zapravo ideal jugoslovenskog socijalističkog urbanizma i arhitektonskog modernizma. Život u ogromnim višespratnicama u kojima stanuje po nekoliko stotina porodica, odrazio se i na mentalitet ljudi. Značajan problem velikih gradova postala su i tzv. „divlja naselja“ (npr. Kaluđerica) koja su nastajala po obodima. Tamo su porodične kuće uglavnom podizane rođačkim mobama a grupisane su prema poreklu novih doseljenika. Pored njih nastajala su i improvizovana romska naselja od kartona, dasaka i lima, ispod mostova, blizu gradskih deponija, bez ikakvih sanitarnih uslova.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar