Srpski veliki župan Stefana Nemanja odlučio je da se u devetoj deceniji života odrekne prestola i zamonaši, na državnom saboru u Rasu 1196. godine. Stefan Nemanja (monah Simeon) i Sveti Sava su dugo vremena potpomagali sve svetogorske manastire, pa su ih zbog toga neki smatrali svojim drugim ktitorima. Njihov ugled rastao je ne samo na Svetoj Gori nego i u čitavom pravoslavom svetu. Zajedno odlučuju (oko 1198. godine) da na Svetoj Gori podignu srpski manastir, čime bi se Srbi pridružili drugim hrišćanskim narodima, koji su kao svojevrsne verske i kulturne reprezente već imali svoje manastire na Svetoj Gori, centru verskog i kulturnog života tadašnjeg sveta, ali i u narednih nekoliko vekova. Takav poduhvat je podrazumevao mnoge stvari, počev od obezbeđivanja materijalnih sredstava do razrešavanja brojnih pravnih problema. Pronašavši jedan stari i zapušten manastir Hilandar, Simeon i Sava su gotovo iz temelja podigli, proširili i opremili, što će kasniji činiti i drugi srpski vladari. Vizantijski car Aleksije III Anđeo (1195 - 1203) osigurao je Hilandaru punu autonomiju carskim hrisovuljama, kakvu su uživali najugledniji svetogorski manastiri. Simeon nije dugo živeo u Hilandaru, mada je dočekao da vidi završetak izgradnje manastira. Umro je u prisustvu sina Save i drugih monaha 1199. godine, ostavivši dubok trag u političkom i verskom životu srpskog naroda. Podizanje srpskog manastira, čija je crkva posvećena Vavedenju presvete Bogorodice, u jednom od najvažnijih središta tadašnjeg pravoslavlja, imalo je za srpsku srednjevekovnu državu poseban politički, međunarodni i kulturni značaj. Iz Hilandara, u kome su boravili monasi Srbi a služba vršena na srpskom jeziku, ubrzo je počeo da se širi snažan uticaj na celokupan verski život u Srbiji, a time i na književnost, umetnost, pravo, pa i na naučna znanja tog vremena. Veliki radovi na Hilandaru obavljeni su za vreme kralja Milutina (oko 1320. godine) kada je umesto stare podignuta nova crkva koja i danas postoji. Manastir je tada opasan čvrstim zidinama, tako da se pretvorio u tvrđavu sa visokim kulama. Zaštićen od tekućih potresa u društvu, dinastičkih smena i ratovanja, a skoro potpuno bezbedan od osvajača, Hilandar je vekovima čuvao i očuvao svoju ulogu jednog od najznačajnijih kulturnih središta Srbije.

Biblioteka manastira Hilandara nastala je verovatno kada i sam manastir, o čemu svedoče propisi i načela posvećeni knjigama iz Hilandarskog i Karejskog tipika, napisanih 1199. godine. Primer Hilandara naveo je brojne manastire u Srbiji da počnu sa formiranjem svojih biblioteka. Prvobitna literatura služila je verovatno za liturgijske potrebe, tako da su knjige bile slovenske i grčke bogoslužbene, a vremenom su stizale i slavenosrpske. Sveti Sava je iza sebe ostavio veliku literaturu koja je obuhvatala jevanđelja, apostole, paramejnike, psaltire, kao i duhovna štiva prologa, paterika, besede ranovizantijskih crkvenih otaca, crkvenopravnu literaturu itd. Fond biblioteke u Hilandaru širio se putem kupovine ili poklona (od strane vladara, vlastele, duhovnika), ali je veliki broj knjiga nastao prepisivanjem u samom manastiru. Pojedini manastiri (i Hilandar) imali su svoje skriptorijume koji su se nastavljali na biblioteku i u kojima su pisari prepisivali rukopise. Do kraja XIII veka formiraju se glavni centri rane Nemanjićke Srbije – Hilandar, Studenica, Žiča, Mileševa, Peć, u  kojima se fond staroslovenske opšte literature popunjava delima srpske, domaće književne radionice. Srednjevekovna srpska knjiga pisala se na pergamentu do sredine XIV veka, a počev od druge polovine XIII veka i na hartiji. Ovaj drugi materijal, pogodniji i jeftiniji, po pravilu uvezen iz Italije, preovladao je tokom XIV veka. Svaka radionica morala je biti opremljena i za povezivanje knjiga, a pisar je raspolagao sa potrebnim materijalom– perima i kičicom, mastilom i bojama za pisanje i slikanje rukopisa. Karakteristično pismo srpske knjige kroz čitav srednji vek je ćirilica, ali jezik nije bio narodni.

Istorija manastirskih biblioteka često je bila izložena požarima, poharama i najezdama raznih osvajača, pa su se one često selile zajedno sa srpskim narodom. Veliki potres za kulturni život nastao je padom Smedereva i dolaskom Osmanlija, ali su manastiri i crkve u skromnim uslovima nastavile da čuvaju tradiciju pismenosti. Uprkos brojnim nedaćama manastirske i crkvene biblioteke, posebno one pri značajnijim središtima verskog i kulturnog života, sačuvale su nam do danas jedan deo rukopisnih knjiga. Mnogobrojni prepisi, verzije iIi redakcije starih tekstova poslužile su nam da pratimo razvojni put srpske književnosti. Prvi hilandarski bibliotekar bio je Sava Hilandarac (1837 - 1911) koji je preduzeo temeljne i sistematične mere na njenom uređenju – podela rukopisa, klasifikacija građe, osnivanje bibliotečkih fondova, dodeljivanje signatura, izrada prvog kataloga itd.

Danas se u manastiru Hilandaru čuva 1 150 rukopisa, 383 hrisovulje i povelje, 76 primeraka stare štampane knjige i 6 inkunabula, 4 518 primeraka stare knjige, kao i preko 40 000 knjiga, časopisa i novina od XVII do XX veka. Najznačajnije zbirke su:

• Zbirka slovenskih ćirilskih rukopisa od XII do XIX veka;
• Zbirka starih srpskih i vlaških štampanih knjiga od XV do XVI veka;
• Zbirka crkvenoslovenskih knjiga od XVII do XIX veka;
• Zbirka grčkih štampanih i rukopisnih knjiga (do XIX veka);
• Zbirka knjiga na sprskohrvatskom jeziku (od XVIII do XX veka);
• Zbirka bogoslužbenih knjiga.

U hilandarskoj biblioteci čuvaju se poznati srpski bogoslužbeni i književni spomenici: Hilandarski listići, Marijin kodeks, Miroslavljevo jevanđelje, Vukanovo jevanđelje, Radoslavljevo jevanđelje itd. Počev od 1971. godine Narodna biblioteka Srbije radi na sakupljanju, obradi, zaštiti i prezentovanju građe manastira Hilandara.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar