U srednjovekovnoj Srbiji najbrojniju kategoriju stanovništva takođe čine zavisni ljudi koji su živeli na vlastelinstvima. Dušanov zakonik ovo stanovništvo podvodi pod zajednički naziv – sebri. Najveći broj sebara bavio se poljoprivredom, ali su posebnu grupu predstavljali stočari (vlasi). Zbog ovoga treba razlikovati dva tipa poljoprivrednih naselja:

• Zemljoradnička naselja (sela) – Ona su predstavljala jasno omeđanu celinu koja se sastojala od privatne i javne imovine. Nastajala su uglavnom na odabranim plodnim teritorijama u blizini voda. Postojala su ravničarka sela sa zbijenim kućama na malom prostoru (ali bez pravilnog rasporeda objekata), i planinska sela (zaseoci) sa rasutim grupacijama od nekoliko kuća. Planinske kuće su uglavnom podizane na padinama dok su ravniji delovi ostavljani za poljoprivrednu proizvodnju. Jedna seljačka porodica posedovala je kuću sa okućnicom (bašta i povrtnjak) i obradivo zemljište do najviše 4 ha površine. Javnu imovinu činile su livade za napasanje stoke, šume i vodenice. Za ovu društvenu kategoriju nije postojala mogućnost da promene (nabolje) svoj status ili da samovoljno napuste selo. Zemljoradnici su činili najbrojniji deo ruralne populacije u srednjovekovnoj Srbiji.
• Stočarska naselja – Ove vrste zajednica morale su da prate stada u potrazi za ispašom. Zbog takvog načina stočarenja, vlasi su bili u stalnom pokretu pošto je stoka za vreme letnjih meseci terana na ispašu na planinske pašnjake gde su živeli u privremenim planinskim naseobinama – katunima. To su zapravo bile skupine jedne šire porodice (roda) sa oko 30 do 40 članova. Jedan deo vremena koristili su i za spremanje poznatog svežeg (ili sušenog) sira. Zimi je stoka premeštana u doline u zimovišta gde je bilo toplije. Vlasi su imali izvestan stepen slobode kretanja i odlučivanja, ali su takođe bili deo vlastelinstava. U Srbiji su se najviše gajili konji i ovce. Bili su u obavezi da daju deo proizvoda, da obavljaju prevoz konjima ili da služe u vojsci.

            U izgradnji seoskih kuća nisu učestvovali posebni majstori nego su se žitelji sela međusobno ispomagali. Osnovnu građu za kuću činilo je drvo. Najčešći vid građevine bila je poluukopana kuća, dok su nadzemne kuće bile retkost sve do poznog srednjeg veka. Imale su pravougaonu osnovu i uglavnom jednu prostoriju (ređe i dve). U uglu prostorije (nekad i u centralnom delu) nalazilo se primitivno ognjište ili u ređim slučajevima kamene ili zemljane peći. Vatra se retko gasila a tu je pripremana hrana, obedovalo se, odmaralo ili spavalo. Ognjište je imalo i kultno značenje jer se verovalo da tu obitavaju duše koje čuvaju dom predaka. Siromašno stanovništvo jelo je na podu dok su bogatiji imali niske drvene sofre i tronošce za sedenje. Od posuđa su se koristili zemljani lonci, crepulje, sačevi i drvene posude za jelo. Imućnije porodice imale su verige sa metalnim kotlićem u kom se grejala voda ili pripremala hrana. Pored obedovanja u kući se obavljala prerada vune, predenje, tkanje, šivenje odeće – poslovi koji su obavljale žene. U ovim jednoprostornim kućama spavalo se oko ognjišta. Ležalo se na podu, na asurama i prostirkama, a za pokrivanje se koristila prerađena životinjska koža i krzna. U većim kućama je postojala odvojena prostorija za spavanje.U prostorima ukupanim uz kuću (ili u samoj kući) nalazila su se skladišta za čuvanje hrane. Kuća se kao svakodnevni prostor višekoristila u zimskom periodu, dok se tokom toplijeg dela godine život više odvijao na prostoru okućnice. U dvoetažnim brdsko-planinskim kućama ukopani deo kuće mogao je da posluži kao štala dok se prostorija iznad koristila za spavanje ukućana.

            Iako je zemljoradnja bila najzastupljenija grana poljoprivrede, odlikovala se veoma primitivnom tehnikom obrade zemlje.Vremenom Srbi prihvataju metalno ralo i tropoljni sistem obrade. Njime se obradiva zemlja delila na tri parcele, na kojima su se sadile jesenje i prolećne kulture a svake godine jedna od njih se „odmarala“, čime se održavala plodnost na čitavom imanju. Najviše su se gajili: raž, ječam, pšenica, proso, bob, slatunak, povrće, lan, konoplja, vinova loza. Svaki seljak je posedovao svoj komad zemlje na kome je organizovao poljoprivrednu proizvodnju ali je učestvovao i u obradi gospodareve zemlje. Seljak  je davao jednu četvrtinu godišnjeg roda vlastelinu a ostatak prihoda je koristio da prehrani svoju porodicu. Seljaci su posedovali stoku: goveda (za oranje i vuču), krave, ovce, koze, svinje i živinu. Pored pomenutiih objekata za stanovanje, u okviru seoskog domaćinstva nalazile su se i prostorije za smeštaj stoke. U tim prostorijama (štalama i stajama) stoka je boravila preko zime dok se u letnjem periodu nalazila u blizini samog domaćinstva.

            Seoske porodice bile su izuzetno brojne, imale su čak od 10 do 12 članova a u njima je živelo i po nekoliko generacija. Svakodnevni život ukućana odvijao se kroz kolektivni rad, zajednička obedovanja i deljenje skučenog stambenog prostora. Poštovala su se stroga patrijarhalna pravila pa je čitavom porodičnom zajednicom upravlja onaj stariji muški član, čije su se odluke morale bespogovorno slušati. Oženjeni sinovi koji su živeli sa svojim potomstvom u kući su takođe morali da poštuju očeve odluke. Izvestan stepen samostalnosti dobijali su pravom na preseljenje u mesto za počinak tzv. vajat. To je bilo izdvojeno zdanje skromnih dimenzija od drveta i pletera, u kom je oženjeni sin mogao da noći sa svojom porodicom ali u kom nije bilo ognjišta. Pravo na potpuno vođenje porodične zajednice sinovi su dobijali tek izdvajanjem iz zadruge ili nakon očeve smrti.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar