Deca su na selu od najranijeg detinjstva dobijala brojna radna zaduženja. Igra je bila moguća samo tokom obavljanja ovih dužnosti (npr. čuvanja stoke), neradnih i prazničnih dana ili za vreme zime kada je poslova bilo manje. Igrali su se tradicionalnih igara a igračke su uglavnom samo pravili. U gradskim porodicama glavnu reč u odgoju dece imale su majke ali su se u proces gajenja i vaspitanja, kod imućnijeg stanovništva, uključivale i dadilje. Gradska deca su takođe radila, o čemu govori podatak da je 1910. godine u Srbiji 5% svih zaposlenih bilo mlađe od 14 godina. Njhov rad bio je najslabije plaćen i iznosio je od jedne polovine do dve trećine nadnice odraslog radnika. Iako je država donosila brojne zakonske akte kako bi zabranila rad najmlađih i regulisala rad onih nešto starijih, u praksi je često dolazilo do kršenja zakona. Detinjstvo bogatijih bilo je veselije i bezbrižnije. Igračke su podjednako bile nedostupne i retke, što se kasnije izmenilo sa masovnom industrijskom proizvodnjom. Postojale su igre s lutkama, drvenim puškama, konjićima i razne grupne igre sa loptom. Prestonička deca povremeno su mogla da uživaju u prvim filmskim predstavama, cirkusu, panoptikumu, letnjim kupanjima na savskom kupalištu, izletima itd. Pojedini su imali izdvojene (dečje) sobe u okviru porodičnog doma, što je deci dalo njihov sopstveni privatan prostor. Primer za ovo bila je kraljevska porodica Karađorđević – prestolonaslednik i budući kralj Aleksandar bio je prvi vladar koji je imao izdvojenu sobu. Jedno od važnih zaduženja starije dece, naročito one sa sela, bilo je vođenje računa o mlađoj braći i sestrama. Tu dužnost su uglavnom obavljala ženska deca što je bila neka vrsta pripreme za buduće materinstvo. Sinovi su uglavnom bili vezani za očeve i njihova zanimanja.

            Početak Prvog svetskog rata doneo je velike ljudske žrtve a stradali su i najmlađi. Umirali su od direktnih posledica ratnih dejstava, raznih zaraznih bolesti, gladi, zime. Ratne godine su nekoliko generacija uskratili za detinjstvo. Oni su bili prinuđeni na brzo odrastanje, emocionalnu ogrubelost i razvijanje prevelike odgovornosti prema članovima svoje porodice. Iako nedorasli za teške fizičke poslove, bili su prinuđeni da zajedno sa ženama i starcima obavljaju teške poljoprivredne poslove kako bi se prehranili i preživeli. Nekoliko godina bili su odvojeni od svojih očeva i pod konstantnim strahom o njihovoj smrti. Takođe, u svim austrougraskim zarobljeničkim logorima nalazila su se i deca, u brojnim austrougraskim i bugarskm odmazdama deca oba pola bila su među žrtvama, a veliki procenat ih je ostao bez oba roditelja.

            Međuratni period nije promenio koncept i razlike između seoskog i gradskog odrastanja – društvene, kulturološke i tehničke promene ostale su ograničene uglavnom na urbanu sredinu. U duhu nove državne politike „jugoslovenstva“ deci su se davala i nova imena (Slaven, Jugoslav) a nad njima je vršena i propaganda kroz brojne vaspitno-obrazovne institucije. Država se jeste bavila unapređenjem položaja dece ali bez jasne i dosledne dugoročne politike. Naročito je bio veliki nedostatak ustanova za dečju zaštitu, obdaništa i škola. Tradicionalniji deo društva bunio se zbog slobodnijeg ponašanja omladine prema svojim roditeljima  i popuštanja roditeljske strogosti. Smatrali su da se omladina „pokvarila“ i to najviše pod uticajem tuđih običaja, filma, moderne muzike. Naročito su deca imućnijeg dela stanovništva u gradovima imala druga interesovanja i vidove zabave. Beograd, kao i još nekoliko gradova u Srbiji, stalno je bio u senci kontrasta patrijarhalnog i modenog (građanskog) modela privatnosti i organizacije privatnog života.

            Drugi svetski rat doneo je za detinjstvo još gora vremena. Ratne operacije, bombardovanja, epidemije, glad, odmazde okupacionih snaga i koncetracioni logori doveli su do toga da deca budu najbrojnije žrtve rata. Ono što je specifično za ovaj rat jeste radikalna zloupotreba dece i maloletnika kao važne grupne propagande, a takođe i njihovo uključivanje u borbene odrede. Svetao primer dala je Dijana Budisavljević, humanitarka austrijskog porekla, koja je tokom Drugog svetskog rata spasila 15 336 dece iz ustaških logora smrti u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Tokom ratnih (i prvih posleratnih) godina velike posledice pretpele su bogate građanske porodice sa čijom se ideologijom nisu slagale nove komunističke vlasti. Jedan deo građanstva (tehnička inteligencija, lekari, profesori univerziteta i deo diplomatije), prilagodio se novom okolnostima a jedan deo prišao je novim vlastima. Sovjetski stav o deci kao „klici komunizma“ preuzela je i socijalistička Jugoslavija. Deca su priznata kao deo društva, ubrzo su osnovane Pionirske organizacije, ustanovljena je proslava Dana mladosti, negovan je kult Narodnooslobodilačkog rata (naročito dece-heroja) – država je u potpunosti preuzela brigu o vaspitanju, obrazovanju i zdravlju dece. Preduzeti su veliki napori uprkos velikim materijalnim razaranjima i ograničenjima, koji su doveli do poboljšanja položaja dece u poređenju sa onim u prethodnom periodu. Ipak, ideološki i kulturološki uticaji popularne kulture za Zapada (film, stripovi, televizija, popularna muzika) koji su stizali šezdesetih godina, postepeno su potiskivali jugoslovensku rutinu. Oni su svakako bili slabiji u ruralnim sredinama gde su im suparnici bili patrijarhalni običaji, uticaj tradicije i porodice, i prisustvo religije i crkve.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar