U Osmanskom carstvu postojala je naglašena razlika u ponašanju na javnom mestu za muslimane i hrišćane. Sigurniji prostor za hrišćane bile su njihove mahale u kojima su se mogli ponašati slobodnije, za razliku od čaršije u kojoj su važila brojna ograničenja. Ova nesigurnost bila je posebno naglašena u većima gradovima i u kriznim vremenima. Žene (hrišćanke i muslimanke) nisu izlazile u javnost bez preke potrebe pa su sve poslove obavljali muškarci. Izuzetak su bile mlade devojke i starije žene. Za vreme kasnih noćnih sati na ulici se moglo videti samo mlađe muslimansko muško stanovništvo. U Habzburškoj monarhiji nije postojala ovakva podela javnog prostora. Gradski domovi su bili prilično mali pa se većina slobodnog vremena provodila napolju. Ipak, postojala su brojna pravila koja su propisivala gradska vlast, crkvene i esnafske institucije, ali i sankcije za njihovo narušavanje.

            U Habzburškoj monarhiji muškarci i žene, stari i mladi, voleli su slobodno vreme da provode u šetnji. Ovde se preplitalo javno i privatno. Pojedinac je sa svojom porodicom provodio slobodno vreme ali sa namerom da bi video druge i da bi bio viđen. U šetnji su se kroz komunikaciju sa poznanicima razmenjivale informacije, slušale novosti i ogovaranja, svraćalo u gostionice, trgovinu ili kod prijatelja. Poseban vid šetnje bilo je „špaciranje“ što je predstavljalo novotariju viših gradskih slojeva. Tokom nje se odlazi u reprezentativni deo grada, uglavnom u centar i glavnu ulicu, sa ciljem javnog pokazivanja. Ovde se ne zadržava puno sa slučajnim prolaznicima nego se odnosi svode na kratka zaustavljanja, ceremonijalna pozdravljanja i razmenu kratkih ljubaznosti. Za potrebe šetnje postojale su i male skupocene kočije ali su njih mogli da priušte samo bogatiji građani ili crkveni velikodostojnici. Bilo je od velike važnosti ko sa kim šeta, ko i na koji način nekoga pozdravlja. Posebno su špaciri bili masovni nedeljom i tokom prazničnih dana. U svemu je postojao izvestan red i propisi. Špacir je bio popularan i kod mladih – devojke su koristile priliku da se pokažu drugima a mladići su odlazili u šetnju da bi ašikovali. Ugledajući se na svoje gospodare pravila špacira je prihvatala i posluga. Pojedince koji su šetali više nego drugi optuživali su za dangubljenje. Đake, šegrte i poslugu vezuju za skitanje, odnosno lutanje po gradskim ulicama iz dokolice i radoznalosti. Na Balkanu (u Osmanskom carstvu) se u ranom novom veku šetanja uopšte i ne pominje, prihvaćena je tek kasnije. U Kneževini Srbiji ovaj običaj je prvo zaživeo u Beogradu a potom i u ostalim gradovima.

            Društveni život na Balkanu i izgled njegovih varošica izmenile su kafane i mehane. Prve kafane su otvorene krajem XVI veka i to najčešće u glavnim ulicama u trgovačkoj čaršiji ili blizu dućana. Pošto su osmanske vlasti zabranjivale točenje alkohola u njima se služila kafa, boza i limunada. Kasnije se pojavljuje i alkohol, naročito rakija od šljive, kruške, vina, pšenice i sa brojnim aromatičnim dodacima. Zbog toga što su u njima svi bili dobrodošli pa su se na jednom mestu mogli naći bogati i siromašni, muslimani i hrišćani, često su izbijali sukobi među gostima, naročito noću. U Habzburškoj monarhiji su se projavile prvo duž granice sa Osmanskim castvom a otvarale su ih pridošlice. Naročito su bile popularne one gde se služio alkohol. Mehane su bile mesto gde su se ljudi družili, razgovarali i odmarali, ali i mesto gde su dangubili i odavali se porocima. Treba praviti razliku u statusu između ovih prostorija: svratišta, gostionica, krčmi, čajdžijnica i kafana. Vremenom se otvaraju otmene krčme koje postaju mesto intelektualnog druženja i razgovora. U krčmama van naselja pružane su usluge koje nisu dozvoljavane na teritoriji grada, u kojima su se okupljali marginalci i ostali željni provoda. Postojale su i gostionice za smeštaj putnika u slučaju da su stizali nakon zatvaranja kapija, jer je ulazak strancima u grad noću bio zabranjen. Sličan sistem postojao je i u Beogradu i gradovima u unutrašnjosti Srbije. Godine 1880. u Beogradu je postojalo 286 kafana, mehana i aščinica.

            Među Srbima u Habzburškoj monarhiji sredinom XVIII veka, pod uticajem plemstva a u krugu vojničkog staleža, popularan vid društvenih događaja postaju balovi. Na njih su odlazili srpski oficiri sa suprugama, odraslim ćerkama i sinovima. Vremenom balovi stiču popularnost kod građanstva pa postaju sve manje „uštogljeni“. Tada postaju popularni balovi pod maskama tzv. maskenbalovi. Balovi se vremenom razdvajaju po društvenom statutsu, posebno za bogate a posebno sa obično stanovništvo, i počinju da se organizuju po pojedinim porodičnim domovima. Ove zabave su bile naročito važne za ženske članove porodice koji su tada mogli da se u javnom prostoru prikažu onako kako su želeli. Za tu priliku devojke su šile haljine, pravile frizure, nabavljale rukavice i lepeze, učile da igraju (menuet, valcer i polku). Prema mišljenju konzervativnog dela društva balovi su narušavali staro patrijarhalno vaspitanje ženske dece. Prvi balovi u Kneževini Srbiji bili su jednostavni, da bi od vremena kneza Miloša Obrenovića počeli da se organizuju diplomatski, dvorski i opštinski balovi. Pored ovih elitnih balova brojni hoteli i kafane organizovali su balove za srednju i nižu klasu. Sedamdesetih godina XIX veka u Srbiji više postaju popularne besede sa igrankom – učeni ljudi su držali predavanja iz istorije srpskog naroda, đaci recitovali patriotske pesme a guslari pevali o junačkim podvizima.

            Popularna forma proširene privatnosti bio je odlazak na izlete. Oni su uobličeni još u doba osmanske vladavine kada su se održavali javno, u organizaciji cehova ili privatno. Kod Srba u Habzburškoj monarhiji popularna mesta bila su porodični vinogradi, salaši, obližnja izletišta i brda, reka Dunav, planina Fuška gora itd. Ovaj običaj praktikovalo je i gradsko stanovništvo Kneževine Srbije. Bogati su čak imali svoje vile u okolini grada gde su provodili slobodno vreme. Prvo javno izletište bio je beogradski Topčider. Na njemu se nalazila i letnja rezidencija kneza Miloša Obrenovića, a mogla ga je u početku koristiti samo prestonička elita. 

Vladimir Lukić

dipl. istoričar