Prvi vladar u Srbiji koji je kovao svoj novac bio je kralj Radoslav (1228 - 1234), od srebra (elektron) i bakra (bilon). Kovan je po uzoru na vizantijski (sa natpisom na grčkom jeziku) ali njegovih primeraka do danas nije mnogo sačuvano. Velika prekretnica za početak kovanja novca u tadašnjoj Srbiji bio je razvoj rudarstva. Ono je u obnovljeno sredinom XIII veka u vreme kralja Uroša I (1243 - 1276) koji u zemlju dovodi nemačke rudare Sase. Rudnici su vremenom nicali jedan za drugim a najpoznatiji su bili Brskovo, Rudnik, Trepča, Novo Brdo, Srebrnica i Kreševo. Najviše se vadilo srebro, bakar i olovo, a u manjoj meri gvozdena ruda. Ovi proizvodi postali su veoma tražena roba. Naročito je na ceni bilo srebro, kojim je Srbija bila izuetno bogata. Kovanje novca ojačalo je položaj vladara i države. Uz prihode od trgovine i prerade rude njegova blagajna počela je ubrzano da se puni. Posle ovih promena obnavlja se kovanje novca u vreme vladavine Uroševog sina kralja Dragutina (1276 - 1282). Taj sistem bio je zasnovan na teškom srebrnom grošu uvedenom u Veneciji početkom XIII veka. Prvi put se na novcu, „dinaru sa zastavom“ i „krstastom dinaru“,  pojavilo ćirilično pismo. Na njemu je predstavljen vladar kako prima krst od Svetog Stefana. Ekonomija koja je do tada uglavnom počivala na robnoj razmeni polako prelazi na novac kao ekvivalent.

U vreme cara Dušana (1331 - 1355) novac je po prvi put pravno regulisan – njegovo kovanje uređeno je Zakonom o kovanju novca donetom na Saboru u Seru 1345. godine. Na novcu su se sada počele pojavljivati predstave cara i carice koji između sebe drže krst, kao i predstave anđela koji krunišu Dušana. Sa smrću Dušanovog sina Uroša i nestanka dinastije Nemanjić kovanje novca preuzimaju vlastelini, crkveni velikodostojnici i gradske opštine. Iako su svi srpski vladari koristili i kovali dinar (od rimskog denriusa), taj naziv je na novac prvi stavio oblasni gospodar Vuk Branković. Dolaskom Osmanlija u Srbijiu prekida se tradicija kovanja novca.

Sve do početka XIX veka na teritoriji Srbije bile su u opticaju brojne valute – od istočnjačkih do zapadnoevropskih. Nakon ustaničkih godina i stvaranja novovekovne Srbije, došlo je vreme i za korenite reforme u privredi i društvu. One su započete tokom druge vladavine kneza Mihaila Obrenovića (1860 - 1868). Kako bi se stalo na put korupciji i zelenaštvu knez Mihailo počinje da organizuje legalni bankarski sistem. Njegovim ukazima iz 1862. godine doneti su Zakon o Upravi fondova i Zakon o davanju novca pod interes iz kase Uprave fondova. Ovim je zapravo otpočela istorija bankarstva u Srbiji. Država je osnovala ustanovu u kojoj su akumulirani svi dotadašnji fondovi (crkveni, školski, bolnički itd) a za novac je garantovala kneževina. Za prvog upravnika postavljen je Milovan Spasić. Takođe je utvrđena kamatna stopa i uslovi pod kojim su odobravani krediti. Ipak novac koji je trebao da služi za kreditiranje seljaka nije stigao gde treba jer se pokazalo da oni nisu kreditno sposobni, pa su ga pokupili ljudi koji su se pre ove reforme već bavili zelenaštvom. U ovo vreme spada i pokušaj osnivanja Prve srpske banke, koju je osnovala grupa beogradskih trgovaca predvođenih Živkom Karabiberovićem a uz pomoć banke iz Pešte. Prva srpska banka je počela sa radom 1869. godine ali nije uspela dugo da se održi. Knez Mihailo, iako formalno nije imao pravo, 15. marta 1868. godine donosi Rešenje o kovanju srpske monete. Prvi kovani novac Kneževine Srbije iskovan je u Beču. Iskovan je od legure bakra sa likom kneza Mihaila na aversu, u apoenima od 1, 5 i 10 para. Knez Mihailo je ubijen u atentatu 29. maja 1868. a njegov novac stiže u Srbiju početkom naredne godine.

Smrću kneza Mihaila reforme nisu zaustavljene. Uprava fondova nastavila je borbu protiv zelenaštva pa je otvaranjem filijala po većim gradovima (Šabac, Smederevo, Požarevac, Zaječar, Niš, Kragujevac, Jagodina, Čačak, Užice i Valjevo), novac i kredite učinila dostupnijim zainteresovanim korisnicima i van Beograda. Novac je uprkos zabrani zbog vazalnog odnosa prema Turskoj i dalje kovan. Prve novčanice štampane su u Državnoj štampariji u Beogradu, za potrebe finansiranja srpsko-turskog rata, u apoenima od 1, 5, 10, 50 i 100 dinara. Ipak, one nikada nisu postale sredstvo plaćanja. Donošenjem Zakona o Narodnoj banci 1882. i potvrđivanjem od strane kralja Milana Obrenovića (1868 - 1882) 1883. godine osnovana je Privilegovana Narodna banka Kraljevine Srbije. Prva novčanica Narodne banke od 100 dinara, štampana u Belgiji, izdata je 2. jula 1884. godine. Značaj ove dve insitutcije ogledao se i u novosagrađenim zgradama u Beogradu – Zgrada narodne banke iz 1890. i zgrada Uprave fondova iz 1903. godine.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar