U Osmankom carstvu je u vreme sultana Sulejamna Veličanstvenog (16. vek) uvedena podela načina odevanja po verskoj osnovi. Ona je u velikoj Turskoj carevini pravila razliku između muslimanskog (povlašćenog – asker) i nemuslimanskog (podređenog – raja) stanovništva. O tome je najviše vođeno računa u gradskim naseljima sa mešovitom strukturom stanovništva, a prestupi su se kažnjavali i odsecanjem glave. Nemusilmani npr. nisu smeli da nose predmete zelene, bele i crvene boje, kao ni kvalitetne materijale. Odevna razlika socijalnog statusa se morala poštovati i kod muslimana (muslimanska raja, janičari, spahije, državni službenici i dr). U manjim sredinama bogatije hrišćansko stanovništvo je često kršilo ova pravila pa su se gradski trgovci, zanatlie i seoski kneževi oblačili prilično svečanije. Odelo ovih bogatih ljudi se uglavnom sastojalo od:

• vunenog ili pamučnog kaftana (crno-bele ili plavo-bele boje);
• crvenog pojasa kojim se vezivao kaftan (jer je padao do kolena);
• gornje haljine (preko kaftana) sa rukavima ili bez;
• širokih pantalona (pogodnih za jahanje);
• kape pokrivene crvenim ili plavim suknom;
• crnih čizama (ili za vreme odmora žutiih papuča).

            Postojalo je i nekoliko posebnih zabrana koje su se odnosile na žene. Jedna od njih bila je da ne smeju ići gologlave van svojih domova. Takođe, žene (i ženska deca) nisu smele da se ukrašavaju dukatima u javnosti što se posebno odnosilo u vreme velikih hrišćanskih praznika. Uprkos zabranama žene iz imućnijih porodica su posedovale dosta skupocenog nakita (niske bisera, prstenje sa dragim kamenjem, pafte).        

            U Habzburškoj monarhiji nije bilo podela odevanja po verskoj osnovi ali je postojala staleška podela koje se moralo pridržavati. Memoarska srpska literatura iz 18. veka govori nam o velikom značaju odevanja dok je sa crkvenom sasvim suprotno. Crkvena i školska pravila akcenat su stavljale na skromnost, čistoću i urednost dok se skupo odevanje osuđuje. Odeća se nije često kupovala već se postojeća godinama čuvala i održavala, dok su pojedinci odeću ostavljali svojim naslednicima testamentom.

• Stariji bogati građani su za svečane prilike uglavnom nosili tradicionalnu levantsku odeću, ali su srpski krojači već krajem 17. veka počeli da šiju nemačku i mađarsku odeću. Naročito su bile popularne bunde od samurovine sa srebrnim dugmadima, koje su nosile i žene. One su takođe posedovale dosta nakita što se smatralo jednom vrstom porodičnog imetka, pa su ga ćerke bogatih građana donosile u miraz (biserne ogrlice, đinđuve). Muškarci su takođe nosili nakit: prstenje, dugmad i pojaseve.
• Provincijalno plemstvo se oblačilo po uzoru na ugarsko pa se ono moglo prepozanti po: šeširima s perom, raskošnim srebrnim pojasevima i čizmama (one su smatrane svojevrsnim statusnim obeležjem). U svečanim prilikama oblačili bi banderijalno odelo (mađarsko nacionalno odelo). Vremenom odevanje plamstva evoluira pa oni sve više liče na husare ili konjanike.
• Graničarsko vojno plemstvo nosilo je uniforme. Graničari su u početku nosili „mondure“ koje su više ličile na narodne nošnje, ali su carske vlasti 1735. godine prvi put pokušale da ujedine uniforme graničara.
• Od svakodnevnih predmeta poznate su nam ženske kecelje. Takođe, muška haljina (kaput) tzv. „šlafrok“ koja se oblačila pred spavanje ili odmah po ustajanju iz kreveta, a prema kojoj su se često odnosili s podsmehom. Za spavanje pojedinci su koristili kape i posebne košulje.

            Moda se kao pojavljuje krajem 18. veka u Habzburškoj monarhiji pa je prihvataju i srpski građanski krugovi, mada su uticaji sezali i u konzervativnije Osmansko carstvo. Sedamdesetih godina 18. veka Beč postaje modni centar Habzburške monarhije. Staleške razlike polako nestaju a novi stilovi oblačenja se propagiranju preko modnih časopisa pod francuskim uticajem. Pojavljuju se krojačice koje šiju novu odeću, koja je zapravo simbolozovala slobodu žena od strogih patrijarhalnih pravila. U upotrebu ulaze: steznici, komoti (penjoari), mideri, lepeze. Modom su se žene na neki način i borile za svoja prava, što je najavilo i ulazak žena u javnu sferu.

            Na odevne predmete u Kneževini Srbiji postojao je uticaj iz Habzburške monarhije i Osmanskog carstva, naročito u gradskim sredinama. Kitnjasto oblačenje početkom 19. veka zahvatilo je i Ustaničku Srbiju pa je i Karađorđe u tih nekoliko godina zabranjivao nošenje dukata oko vrata i vezeno odelo. U prvim decenijama stanovništvo se oblačilo na osmanski način („po turski“), ali su vremenom mlađe generacije sve više prihvatale zapadnoevropski uticaj, kako žene tako i muškarci. U Kneževinu Srbiju se sve više uvozi moderni odevni predmeti iz Evrope. Ipak, seosko stanovništo i dalje je pravilo odeću, sve sem fesa i opanaka.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar