Obnova Pećke patrijaršije bila je veoma bitna za Srbe jer je to bila jedina institucija koja se brinula o veri i duhovnom stanju srpskog naroda, pa su manastiri i crkve u ovom periodu bili središta srpske kulture i pismenosti. Crkva je negovala nemanjićku tradiciju čuvanjem i prepisivanjem starih spisa i knjiga. Zahvaljujući tome sačuvana su neka od najpoznatijih dela srpske srednjevekovne književnosti (povelje, zakonici i životopisi svetaca) ali i brojni drugi tekstovi koji danas predstavljaju dragocene istorijske izvore. Centar ove prepisivačke delatnosti bio je manastir Manasija kod Despotovca, zadužbina despota Stefana Lazarevića. U njemu je formirana tzv. Resavska pravopisna škola gde su se prevodila i prepisivala dela sa grčkog i uređivali brojni drugi bogoslovni i filozofski spisi, pa je tako stvoren i novi resavski pravopis. Đurađ Crnojević je 1493. godine na Cetinju pokrenuo prvu ćiriličnu štampariju, a prva knjiga koja je štampana bila je „Oktoih“ (bogoslužbena knjiga). Tokom kulturne obnove u 16. veku pri manastirima su takođe otvarane i štamparije. Samostalnost Srpske crkve ponovo je ukinuta u 18. veku zbog neizmirenih dugova prema turskoj vlasti, usled sužavanja teritorije i smanjenja broja stanovnika. Sultan je 1766. godine izdao ferman o pripajanju srpske crkve Vaseljenskoj patrijaršijii u Carigradu.

            Srpski narod pod osmanskom vlašću je ukidanjem Pećke patrijaršije izgubio veliku duhovnu podršku ali je Crkva u Habzburškoj monarhiji bili u drugačijoj situaciji. Centar tamošnje organizacije bila je Karlovačka mitropolija koja je zahvaljujući carskim privilegijama imala veliki uticaj u verskim i obrazovnim poslovima. Na njenoj teritoriji postojalo je dvadesetak manastira, najviše u Sremu na Fruškoj gori, koja je zbog toga nazvana „srpska Sveta gora“ – Hopovo, Krušedol, Grgeteg, Vrdnik itd. Srpsko građanstvo pored podizanja zadužbina je osnivalo i prosvetne fondove i brojna kulturna društva.         

            Velika reforma obrazovanja je sprovedena u vreme vladavine carice Marije Terezije (1740-1780) koja je nastojala da iz školstva potisne uticaj Crkve i zameni ga državnim, a njeno sprovođenje započelo je 1774. godine. Ona je uvela za svu decu od šeste do dvanaeste godine (mušku i žensku) obavezno osnovno obrazovanje, tako da su osnovne škole postale državne ustanove a vlasti su se starale oko njihovog otvaranja i izdržavanja, školskih programa i udžbenika. Crkva se iz straha da ne izgubi vernike protivila ovoj školskoj reformi. Ipak, zakonom iz 1779. godine nadležnost Karlovačke mitropolije ograničena je isključivo na verska pitanja a mitropolitu su oduzeti svi poslovi vezani za obrazovanje. Cilj ovih reformi bio je obuhavaćanje što većeg broja dece trogodišnjim školovanjem. Oni uglavnom su učili pisanje, čitanje, računanje i veronauku. Reforma je s većim uspehom uglavnom sprovođena u Vojnoj krajini i gradskim naseljima, dok na selu nije bilo velikih pomaka. Za vreme cara Josifa II (1780-1790) donet je i Edikt o verskoj toleranciji čija je uredba o školskoj toleranciji dala mogućnost školovanja dostupnu svima.

            Nakon Temišvarskog sabora 1790. godine habzburški car Leopold II dao je dozvolu Srbima da se u opštinama sa većinskim srpskim stanovništvom osnuju svetovne škole na srpskom jeziku. Godine 1791. osnovana je gimnazija u Sremskim Karlovcima. Ona jeimala šest razreda a nastava se izvodila na latinskom jeziku. Tri godine kasnije osnovana je i Bogoslovija u Sremskim Karlovcima. Ove institucije su bile veoma važne za razvoj srpskog društva i negovanje njegove kulture. Među Srbima u Habzburškoj monarhiji se u ovom periodu povećao broj pismenih i učenih ljudi – učitelja, pravnika, lekara, slikara, pisaca. Oni su imali veliki uticaj u formiranju srpskog modernog građanskog društva, a ta nova elita imala je važan uticaj na prosvetne i kulturne prilike koji su poboljšali položaj Srba u Monarhiji. Podsticali su interesovanje za srpsku prošlost, jezik i identite što je uticalo na porast nacionalne svesti.

            Jedan od najučenijih Srba tog vremena bio je Dositej Obradović (1742-1811). On je puno putovao po Evropi a zatim je Srbima širio moderne prosvetiteljske ideje o potrebi obrazovanja za svakog. Pisao je na narodnom jeziku i bio je zagovornik evropskih građanskih ideja. Smatrao je da treba potisnuti uticaj verskih predrasuda i više se oslanjati na sopstveni razum. Njegova najpoznatija dela su „Život i priključenija“, „Sovjeti zdravog razuma“, „Pismo Haralampiju“, „Basne“ – sva nastala pod uticajem prosvetiteljstva. Godine 1807. prelazi u ustaničku Srbiju sa željom da pomogne Karađorđu i pobunjenom srpskom narodu, i da podstakne razvoj obrazovanja i kulture ustaničke Srbije.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar