Jedan deo ovog velikog poduhvata odnosio se i na obrazovanje, jer su Srbiji bili potrebni školovani ljudi koji će od ustaničke stvoriti modernu evropsku državu. U vreme Prvog srpskog ustanka otvoreno je oko 50 osnovnih škola čiji su učitelji bili uglavnom školovani Srbi iz susedne Habzburške monarhije. Svakako najznačajniji događaj bio je osnivanje Velike škole u Beogradu 1808. godine. Prvi profesori ove škole bili su Dositej Obradović, Ivan Jugović i Sima Milutinović Sarajlija. Oni koji su je pohađali učili su račun, nemački jezik, istoriju, geografiju, ali i državno, međunarodno i krivično pravo. Znanjem koje su sticali tri godine spremali su se za posao državnih službenika. U Beogradu je 1810. godine osnovana i Bogoslovija koja je pripremala đake za sveštenički poziv. Godine 1811. Srbija je dobila modernu vladu (u vidu reformisanog Praviteljstvujuščeg sovjeta) u kojoj se nalazilo pet popečiteljstava (ministarstava). Popečitelj zadužen za prosvetu bio je Dositej Obradović. Još jedna učena ličnost ove epohe bio je Vuk Stefanović Karadžić (1787-1864). On je sakupljao dela usmene književnosti (pesme, bajke, basne) a potom ih objavljivao, stekavši simpatije brojnih evropskih pisaca romantičara koji su postali oduševljeni bogatstvom i raznovrsnošću srpske narodne književnosti. Vuk se zalagao da narodni jezik postane srpski književni jezik. Sa propašću Prvog srpskog ustanka 1813. godine napredak je za kratko vreme bio zaustavljen.

            Zahvaljujući diplomatskoj aktivnosti Miloša Obrenovića 1830. godine Srbija je hatišerifom dobila dugo očekivanu autonomiju u okviru Osmanskog carstva, kojom je između ostalog bilo dozvoljeno i osnivanje škola. U predstojećem periodu otvoren je veliki broj osnovnih škola ali i nekoliko srednjih, dve gimnazije (u Beogradu i Kragujevcu) i tri polugimnazije (u Šapcu, Čačku i Zaječaru). Školovanje u polugimnazijama trajalo je dve godine a u gimnazijama četiri. Po nalogu kneza Miloša 1838. godine u Kragujevcu je osnovan Licej (prva viša škola u Srbiji) zbog potreba srpskog društva za obrazovanim ljudima koji će voditi državu. Prvi rektor je bio Atanasije Nikolić a pored njega prve godine je predavao i kragujevački profesor Petar Radovanović. Prve godine postojao je samo opšti smer a učili su se filozofija, opšta istorija, čista matematika, statistika, nemački jezik i crtanje.Ova institucija je 1844. godine prebačena u Beograd i smeštena u Konak kneginje Ljubice. Licej je 1863. godine prerastao u Veliku školu (a 1905. godine u Beogradski univerzitet). Pored toga knez Miloš Obrenović je 1837. godine u Požarevcu osnovao i najstariju Vojnu akademiju, pod nazivom Knjaževsko-serbska Vojna akademija.

            Veliki i značajni rezultati u oblasti prosvete i kulture postignuti su u vreme vladavine Ustavobranitelja (1842-1858) kada je država polagala naročito veliku pažnju obrazovanju. Tokom ovog perioda u Srbiji je otvoreno više od 200 novih škola, najviše osnovnih ali i srednjih. Najboljim đacima država je stipendirala studije u inostranstvu, od kojih se jednim delom formirala srpska građanska klasa. Uglavnom su svi postajali državni službenici-činovnici koji su uživali veliki ugled u društvu. U činovnička zanimanja ubrajali su se pisari, učitelji, sudije, ministri, policajci, načelnici. Ustavobranitelji su doneli i prvi školski zakon koji je znatno unapredio organizaciju i rad škola, a pored škola osnivane su i druge kulturne i prosvetne ustanove. Književnik Jovan Sterija Popović i profesor Anastasije Nikolić su 1841. godine osnovali Društvo srpske slovesnosti koje je okupljalo srpske intelektualce koji su se bavili srpskom istorijom, kulturom i jezikom. Ova institucija preteča je današnje Srpske akademija nauka i umetnosti. Godine 1847. u vreme ustavobraniteljskog režima otpočela je i jezička reforma Vuka Karadžića, koji je uprkos protivljenju crkve i brojnih intelektualaca (naročito Jovana Hadžića) i dalje smatrao da narodni jezik postane književni. Njegovom reformom utemeljen je standardni srpski jezik.

            U skladu sa ondašnjim mentalitetom školu je na selu i dalje pohađao mali broj dece i to uglavnom muške. Većina roditelja smatrala je za korisnije da se deca bave seoskim poslovima nego da idu u školu. Gradska deca su imala više mogućnosti za školovanje ali je ukupan broj đaka i dalje bio mali. Posle četvorogodišnjeg osnovnog školovanja veći broj dečaka odlazio je na učenje zanata, dok je manji broj nastavljao školovanje u srednjoj školi i dalje. Temelj modernog visokog obrazovanja jeste Velika škola u Beogradu osnovana kao naslednik Liceja 1863. godine. Imala je tri odeljenja: Filozofski, Tehnički i Pravni fakultet. Ipak ubrzo je došlo do otvaranja novih odseka i menjanja programa što je dodatno unapredilo nivo obrazovanja. Velika škola bila je pod upravom ministra prosvete, a njome je rukovodio rektor kojeg su postavljali vladar i Akademijski savet. Godine 1857. otpočela je izgradnja Kapetan-Mišinog zdanja. Namena jedne od najpoznatijih građevina u Beogradu bila je da postane dvor pošto se ćerka kapetan Miše Anastasijevića udala za unuka Karađorđa Petrovića. Od ovoga se odustalo pa je Anastasijević zgradu poklonio svom narodu. U nju je bila smeštena Velika škola, Ministarstvo prosvete i Narodna biblioteka. Danas, u ovoj zgradi se nalazi deo Filozofskog fakulteta i Rektorat Univerziteta u Beogradu.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar