Začeci slovenske pismenosti vezani su za misiju solunske braće Konstantina (Ćirila) i Metodija u Velikomoravskoj kneževini (današnja teritorija Češke, Moravske, Slovačke i dela Austrije). Kako bi Slovenima nova vera bila razumljivija oni su dobili odobrenje da je propovedaju na slovenskom jeziku, pa je s tim ciljem Ćirilo stvorio prvo slovensko pismo – glagoljicu. Tom prilikom preveo je i najvažnije bogoslužbene knjige na slovenski jezik. Taj prvi slovenski jezik na kom se pisalo naziva se staroslovenski. Njihova misija bila je ometana od strane nemačkih sveštenika pa su ubrzo morali da napuste ove prostore. Njihovi učenici utočište su pronašli kod bugarskih vladara pa su tako dva najznačajnija središta rane slovenske pismenosti postali Preslav i Ohrid. Dolaskom njihovih učenika na Balkan stvorene su osnove za razvitak južnoslovenske pismenosti i književnosti. Srbi iako su prvi kontakt sa hrišćanstvom imali na latinskom jeziku, ono je zaživelo tek sa slovenskom službom. Sledeći veliki korak bio je stvaranje novog slovenskog pisma – ćirilice. Ono je najverovatnije nastalo u Preslavu u 10. veku i vremenom će sasvim potisnuti glagoljicu iz upotrebe (ona se najduže zadržala u Hrvatskoj u nekim krajevim čak do 19. veka). Ćirilica je ubrzo preovladala kao osnovno pismo i kod Srba, a razvoj pismenosti olakšan je prilagođavanjem staroslovenskog jezika srpskom jeziku i izgovoru. Najstariji srpski sačuvani ćirilični dokument napisan u celosti na srpskom jeziku je Miroslavljevo jevanđelje. Ono je napisano krajem 12. veka za humskog kneza Miroslava (brata Stefana Nemanje). Nastankom slovenskih azbuka – glagoljice i ćirilice – stvorene su osnove za razvoj književnosti.

            U početku najviše potrebe za pismenošću je imala crkva, zatim administracija a ubrzo se bez pisane reči nije moglo ni upravljati državom niti voditi bilo kakvi poslovi. Zapravo se čitava kultura srednjeg veka razvijala pod velikim uticajem crkve pa su i obrazovanje, književnost, arhitektura i likovna umetnost najvećim delom bili vezani za crkvu. Značajan događaj za Srbiju bio je osnivanje samostalne srpske arhiepiskopije i postavljanje Svetog Save za prvog srpskog arhiepiskopa 1219. godine. Sava je nastojao da se nova vera proširi i učvrsti, pa je pored osnivanja manastira usledilo i prevođenje i prepisivanje crkvenih spisa. Najveći deo stanovništva u srednjem veku i dalje je nepismen, što se odnosilo i na veliki deo plemića. Pismenih ljudi najviše je bilo među sveštenicima i monasima. Opismenavanje u srednjem veku se nije vršilo u školama sličnim današnjim, nego su to činili privatni učitelji, sveštenici i monasi.

            Pisana reč se prenosila putem knjiga i dokumenata, a one su se umnožavale prepisivanjem koji je bio dug i naporan posao, koji je nekada trajao i godinama. Prepisivanje su najčešće obavljali monasi pri manastirima a po tome su u Srbiji bili najpoznatiji Hilandar, Resava i Mileševa, i ono je bilo podređeno potrebama hrišćanske vere:

• Najzastupljeniji književni žanr srpskog srednjeg veka bila su žitija. Ona su predstavljala biografije svetaca a njihova svrha bila je da junak žitija posluži kao uzor vernicima. Najviše ih je bilo posvećeno vladarima iz dinastije Nemanjić. Prvo srpsko žitije bilo je posvećeno Svetom Simeonu a napisao ga je Sveti Sava 1206. godine.
• Sava je takođe za potrebe crkve preveo i sredio vizantijski pravni zbornik crkvenih pravila – Nomokanon.
• Najstarije istorijsko delo je Letopis popa Dukljanina u kom je opisana istorija Duklje do sredine 12. veka.
• Veliku popularnost su još imali letopisi, rodoslovi i viteški romani.
• Sa širenjem srpske države u 14. veku u vreme cara Dušana nametnula se potreba za pisanim zakonodavstvom, što je dovelo do donošenja najznačajnijeg srpskog pravnog spomenika srednjeg veka na Saboru u Skoplju 1349. godine – Dušanovog zakonika. Ovaj dokument obuhvatio je raznovrsna pitanja i prilagodio srpskim prilikama mnoge odredbe vizantijskog prava.
• U 15. veku u vreme vladavine despota Stefana Lazarevića nastao je još jedan pravni dokument srpskog srednjeg veka koji je regulisao odnose u rudarstvu – Zakon o rudnicima.
• I na kraju, jedno od značajnih srednjevekovnih dela jeste Pohvala knezu Lazaru, koje je sastavila i izvezla zlatnim nitima na pokrovu za kneza monahinja Jefimija, naša najpoznatija srednjevekovna književnica.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar