Krajem XIX veka u Srbiji je i dalje na snazi potpuna dominacija muškog partnera u braku dok je žena uglavnom zadužena da sluša. Postoji čak veliki broj narodnih poslovica tzv. „uputstava“ kako treba da se ponaša prema ženi, u kojima se pominje grubost prema supruzi. Kada se ispoljavala pred drugim ljudima označavala je potvrdu muževljevog statusa i nailazila je na odobravanje šire zajednice. Iskazivanje nežnosti prema ženi, ne samo pred strancima nego i ostalim ukućanima, smatrano je kao slabost. Na podređen položaj žene dodatno je uticao život u zajednici sa muževljevim roditeljima – mali prostor, maltretiranje od strane svekrve ili supruge starijih sinova. Trudnoću je morala dugo da skriva a radila je sve do porođaja bez ikakve poštede. U slučaju neverstva žena je bila surovo kažnjavana za razliku do muža. Postojalo je čvrsto ukorenjeno shvatanje o podeli na muške i ženske sfere i rodne uloge. Idealizovanu sliku patrijarhalne sredine koja strogo poštuje tradicionalne okvire braka i građanskog morala često su pobijali sačuvani istorijski dokumenti koji svedoče o stvarnim problemima unutar bračne zajednice u Srbiji krajem XIX veka – slučajevi nasilja u braku, neverstva, napuštanja bračne zajednice, razvoda. Ideja o dominaciji muža nad ženom bila je ozvaničena i u većini evropskih država sve do Drugog svetskog rata, ali je formalno-pravni karakter bio mnogo blaži i nije podrazumevao muževljevu vlast nad ženom. Žene u Srbiji su naročito bile diskriminasane u pogledu poslovne sposobnosti, roditeljskom pravu, naslednom pravu.

            Pojedine žene vremenom su se osmelile na rizik da izađu iz senke muškaraca. Jedan od prvih primera osamostaljivanja žena jesu zaposlenja na mesto učiteljice, nakon donošenja zakona o izjednačavanju položaja muških i ženskih učitelja 1863. godine. Iste godine osnovana je i Viša ženska škola u Beogradu, u kojoj su krajem XIX veka počele da rade i prve nastavnice sa fakultetskim diplomama i položenim profesorskim ispitom. Osnivanje ove škole bio je veliki napredak u ženskom obrazovanju a svedoči i o jasnim vizijama društva koje je ovim činom iskočilo ispred naprednijih država u okruženju. Učiteljice su se pored rada sa decom bavile i edukacijom stanovništva po pitanju higijene, zdravlja, ishrane, odevanja. Ovo je naravno u početku dovelo do velikog otpora prema visokom ženskom obrazovanju, jer je prema patrijarhalnom shvatanju to vodilo ka zapostavljanju osnovnih dužnosti žena kao majki i domaćica, ali proces nije zaustavljen. Učiteljice su ipak nailazile na velike probleme u lokalnim sredinama pa su bile izložene raznim podmetanjima, spletkarenju, optužbama za nemoral a često su svoju nezavisnot plaćale samovanjem bez izgleda za osnivanjem porodice. Obrazovane žene stalno su bile prinuđene za dokazivanje, potvrđivanje i na velike lične žrtve u muškom okruženju. Ipak razvoj ženskog školstva bio je prilično spor. Na početku XX veka bilo je samo 165 ženskih škola sa oko 15 000 učenica, a tridesetih godina fakultetsku diplomu  posedovalo je  oko 2000 žena u Srbiji.

            Tokom ratnih godina žene na sebe preuzimaju izdržavanje porodice, privredne aktivnosti ali i samo učešće u borbama tokom kojih su bile zatvarane, mučene i ubijane. Ovo su bili argumenti brojnih ženskih i levičarskih organizacija da tokom međuratnog perioda traže dobijanje političke i građanske jednakosti. Vidovdanski ustav iz 1921. godine ženama načelno daje pravo glasa ali do uvođenja u praksi nije došlo. One su napadane i omalovažavane pod izgovorom da im je to pravo suvišno i smešno. Uprkos brojnim ograničenjima i diskrminaciji sve se više povećavao broj zaposlenih žena u uslužnim delatnostima, tekstilnoj industriji administraciji, raznim granama privrede, pa i onih koje su položile pravosudni ispit ili odbranile doktorat. Čak je i umetnički život velikih ličnosti kao što su Milena Pavlović Barili, Isidora Sekulić i Nadežda Petrović bio otežan otporom patrijarhalne sredine. Godine Drugog svetskog rata bile su period ponovnog pogoršavanja položaja žena, jer je prema kolaboracionističkom režimu u Srbiji osnovna matrica srpskog društva patrijarhalna porodica na čelu sa neprikosnovenim muškim autoritetom. Jedini pokret koji je kao programski cilj imao poboljšanje njihovog položaja i izjednačavanje sa muškarcima bio je partizanski. Ovo je dovelo do toga da se u njemu nađe oko 100 000 žena, naročito onih iz ruralnih patrijarhalnih krajeva.

            Radikalne promene nastale su posle 1945. godine, kada su žene ustavom i brojim zakonskim aktima stekle društvenu i građansku ravnopravnost. Umesto dotadašnje uloge crkve sada država nastoji da bude pristuna u svim oblastima života, pa i u privatnom životu pojedinca. Država je kroz svoje organe počela da sprovodi edukativne akcije po pitanju zdravstva, lične higijene, odgajanju dece, odnosima u braku. Takođe, ukinuta su sva ograničenja i diskriminacije prema ženama i izvršeno pravno izjednačavanje sa muškarcima, građanski brak je priznat kao jedini punovažan, izjednačena su prava i obaveze oba roditelja prema deci, utvrđeni uslovi za razvod braka i pravo nasleđivanja. Značajno je bilo i pravo glasa koje su dobile 1945. godine, kao i to da se u posleratnoj Jugoslaviji povećavao broj ženskih studenata, njihov broj u svim društvenim sferama i na visokim položajima. U delovima Srbije u kojima je živelo muslimansko stanovništvo došlo je do akcije masovnog odbacivanja zara i skidanja feredže što je shvatano kao pobeda novog sistema nad religijskim uticajem. Ovaj modernizacijski proces uglavnom je bio ograničen na gradove dok je na selu ostao na snazi patrijarhalni kulturni obrazac. Naročito veliki otpor se odnosio na izjednačavanje žena sa muškarcima. Pritisak države na bračnu zajednicu je popustio šezdesetih godina, uglavnom u gradovima gde se svakodnevni život stanovništva našao pod uticajem zapadne kulture.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar