Ovakvo shvatanje porodice značilo je da su njena vrata uvek otvorena, što je bilo i u skladu sa starom hrišćanskom etikom, mada se to nije odnosilo za sve sugrađane. Posete se nisu najavljivale i uvek je bilo vreme za spontani dolazak rodbine, prijatelja ili komšija. Vrata su na nekim domaćinstvima bila preko dana otključana a na nekim nisu. Domaćini su se dozivali zvekirima sa kapije, ali ukoliko nije bilo odgovora posetilac bi se vraćao. Kapija je zapravo predstavljala simboličnu granicu između javnog i privatnog prostora. Kucanje na vrata u gradskoj sredini se ipak postepeno uvodilo. Pored spontanih postojala su i zvanična pozivanja u goste. Pozive je uručivala posluga, prvo usmenim putem a zatim pisanom formom, da bi se krajem XVIII veka u knjižarama u Habzburškoj monarhiji pojavile i posetnice. Kod Srba u Habzburškoj monarhiji nedelja postaje dan kada su se pozivali probrani gosti. Tom prilikom se sprema ručak (ili večera), atmosfera postaje vedra i opuštena a porodični dom se pretvara u instrument javne sfere. Na ovim okupljanjima učestvuju i žene, koje više nemaju samo ulogu patrijarhalne domaćice već dama koje učestvuju u diskusiji i kojima se ukazuju pažnja i poštovanje. Rodbina i prijatelji koji nisu živeli u istom mestu ostajali bi po nekoliko dana. Gostoprimstvo se cenilo i uzvraćalo s poštovanjem, ali oni koji se nisu držali pravila nisu više pozivani. Domaćini su jedino bili uzdržani kada su u pitanju bili nepoznati i stranci, uprkos stereotipu o gostoljubivosti seoskog stanovništva.

            Neradni dani su obuhvatali veliki deo kalendarske godine i oni su se uglavnom preklapali sa hrišćanskim praznicima, porodičnim i ličnim slavljima. Vrata porodičnog doma su tokom ovih dana otvorena za goste, koji na neki način postaje javni prostor. Najznačajnija porodična slavlja, posebno u seoskim zajednicama, bile su svadbe. One su trajale i do nedelju dana, a za organizaciju se trošila velika suma novca čime se iskazivalo imovno stanje porodice. Crkvene i državne vlasti u Osmanskom carstvu su nastojale da ih svedu na razumnu meru, što je kasnije postala praksa u Habzburškoj monarhiji i Kneževini Srbiji. Iako su postale skromnije, one su i dalje ostale najradosniji praznik koji je trajao nekoliko dana a tokom koga se okupljao veliki broj ljudi (zvanih i nezvanih). Najvažniji hrišćanski praznici bili su krsna slava, Božić i Uskrs. Iako su ovo bili porodični praznici na koji se gosti nisu pozivali, zahvaljujući praksi čestitanja i oni polako postaju javni. Pored porodičnih, postojali su i javni praznici zajednice u kojima su učestovali pre svega muškarci ali i njihove porodice. Cilj ovih praznika bio je da naglase osećaj grupnog identiteta i podrže ideju o verskom i ekonomskom zajedništvu. Najpopularnije su bile crkvene slave – u Osmanskom carstvu su se obeležavale unutar crkvenog dvorišta a u Habzburškoj monarhiji na širem prostoru. Vernici su se okupljali na bogosluženju, potom odlazili na litiju a zatim u porti crkve gde se igralo i pevalo. Popularne su bile i cehovske slave tokom kojih je proslavljana godišnja skupština na praznik zaštitnika ceha.

            Pored ovih zvaničnih veza i proslava postojala su i lična druženja, pobratimstva i kumstva. Drugarstva stečena u najranijem (i u školskom uzrastu) bila su kratkog veka ali se nikada nisu zaboravljala. Iz njih su se razvijali prisni, ne uvek dugotrajni, prijateljski odnosi kojima su veliki značaj pridavali čak i tadašnji priručnici namenjeni vaspitanju mladih. Veze su ostvarivane uglavnom u okviru istog društvenog staleža a važnu ulogu do kraja novog veka imala je veroispovest i nacionalna pripadnost. Ozbiljnija prijateljstva sklapana su u zrelijem životnom dobu, uglavnom sa ljudima sa kojima se delio posao. Njima su se poveravale tajne, tražili saveti, pomoć, novac. Sa najprisnijima ostvarivani su kumovski odnosi. U slučaju prevremene smrti pojedinca prijatelji su se starali o njegovom testamentu i brinuli o maloletnoj deci. Mesta za okupljanje muškaraca su bila različita: kuća, javni prostor, klupa ispred kuće, ulica, pijaca, kafana, krčma itd. Specifična situacija bila je u gradovima gde su se dućani nalazili u okviru kuće, pa se vlasnik ponašao i kao gazda ali i kao domaćin u kući – on se u radnji bavi poslom ali i prima na kafu i rakiju svoje komšije i prijatelje. Žene se nisu družile sa svojim vršnjakinjama pošto većinom nisu išle u školu, učile zanat niti se zapošljavale. Njima je krug prijateljstava i druženja bio ograničen i svodio se na majku, odrasle ćerke, žene iz rodbine, susetke ili supruge muževljevih prijatelja. Deca su se igrala na ulicama, dvorištima i baštama ali su i njihova prijateljstva bila ograničena verskim podelama. Na ulicu su izlazila samo muška deca. Druženje đaka, studenata, sluga, šegrta i kalfi odvijalo se u večernjim časovima. Postojao je veliki broj zabrana vezanih za noćne sate ali su mladi uprkos tome izlazili i provodili se. Odraz dobrog vaspitanja usmeren ka prijateljima sa kojima se stupa u kontakt bilo je poklanjanje i darivanje. Ono je zapravo bilo deo opšte kulture. Poklonima su se negovali i utvrđivali emocionalni i socijalni odnosi unutar porodice, rodbine i prijatelja. Mogli su da budu materijalni i nematerijalni, ali se u oba slučaja njima iskazivalo poštovanje prema ličnosti. Pokloni i darivanja su postali i sastavni deo najvažnijih porodičnih događaja kao što su ašikovanja, veridbe, sklapanja brakova, rođenja dece ili umiranja. Čak je i odlazak u posetu podrazumevao donošenje simboličnog poklona. Popularan vid poklona gradske sredine u drugoj polovini XIX veka postaje foto-vizitkarta, što krajem istog veka prihvata i seoska sredina.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar