Prve naseobine na ovom lokalitetu datiraju još iz praistorije, ali prvi sačuvani arheološki tragovi su iz anitčkog perioda, odnosno druge polovine III veka, u vidu objekata i novca. Građevine su vojnog i odbrambenog karaktera a postoje i ostaci rimske bazilike, sagrađene krajem IV ili početkom V veka. Iz perioda Vizantije,  otkriveni su ostaci bazilike, podignute u prvoj deceniji vladavine cara Justinijana (527 - 565).

Prostor starog Rasa biva zahvaćen čestim sukobima Vizantije, Bugarske i Srbije tokom ranog srednjeg veka, pa su objekti na njemu pretrpeli oštećenja ali su i obnavljani. Dolaskom na presto Stefana Nemanje i uspostavljanjem vlasti dinastije Nemanjića, u drugoj polovini XII veka, prostor Rasa postaje centar države. Srpska srednjevekovna država dobija po njemu naziv Raška. Vremenom se težište državne politike premeštalo ka drugim krajevima zemlje, pa ovaj prostor gubi svoj politički značaj. Ipak, ostaje jedan od verskih, kulturnih, trgovačkih i zanatskih centara. Stari Ras je verovatno porušen u XIII veku. Konačan pad doživeo je u vreme otomanskih napada na Srbiju u XV veku.

U blizini Novog Pazara otkriveno je arheološkim iskopavanjima utvrđenje za koje se misli da bi moglo biti Stari Ras. Istraživački radovi otkrili su bedeme, ojačane sa pet kula i sa temeljima nekih od zdanja, od kojih je najznačajnije velika cisterna uz severni odbrambeni zid. U Rasu su nađeni i najstariji primerci sprskog novca iz vremena kralja Radoslava (1228-1234), kao i bronzane pločice za njihovo iskivanje. U kompleksu starog Rasa nalazi se i manastir Arhanđela Mihaila, nastao krajem XII ili početom XIII veka. U neposrednoj vezi sa njim su i isposnice raspoređene okolo u stenama, u kojima su se monasi bavili prepisivačkom delatnošću. Tu je, 1202. godine napisano Vukanovo jevanđelje, koje je uz Miroslavljevo jevanđelje, najznačajniji spomenik srpske pismenosti s kraja XII veka. Krajem druge polovine XIV veka ispod ruševina grada Rasa počelo je zasnivanje novog naselja. U 64 kuće, koliko ih je otkriveno, nađen je brojan arheološki materijal: kuhinjska i stona keramika, metalni predmeti, ostava srebrnog nakita, predmeti od kosti, arhitektonske plastike itd.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar