Arhitektura i kultura privatnog stanovanja na selu bila je mnogo složenija. Sa jedne strane su postojala ušorena sela u (npr) Podunavlju, a sa druge zbijeni tip sela koji se zadržao na Kosovu i Metohiji i u delovima istočne Srbije. Promene su svakako bile najvidljivije u selima u okolini većih gradskih centara, kao i u naseljima uz glavne puteve i železničku prugu. Počela je  upotreba cigle i crepa u gradnji seoskih kuća ali ona u širu praksu ulazi tek u ravničarskim selima nekoliko decenija kasnije, dok se u planinskim krajevima sporije probijala. Bogatiji domaćini podizali su reprezentativne kuće od čvrstog matereijala, sa više prostorija (ponekad i na sprat), patosane, opremljene varoškim nameštajem, sa lepo uređenim dvorištima. Nasuprot njima postojale su kuće zidane od drveta, sa jednom prostorijom, pokrivene šindrom, krovinom ili lubom, u rasutim planinskim naseljima. Na srpskom selu dolazi do raspada porodičnih zadruga u kojima je živelo i po nekoliko generacija i više bračnih parova sa decom, i koja je imala zajedničku imovinu. Između njenih članova počinju da se dele nekadašnji veliki zemljišni posedi, šume, stoka, poljoprivredne alatke. Samim tim nestao je oblik kolektivnog stanovanja u većem delu zemlje, uz zadržavanje u perifernim planinskim delovima. Porodice sada postaju samostalne i čine ih roditelji sa brojnom decom. Dom prosečne srpske porodice nije se uglavnom odlikovao preteranom udobnošću ili raznolikošću nameštaja. Njihove životne aktivnosti bile su tokom godine uglavnom vezane za otvoren prostor. Na dvorištu, u bašti ili njivi se znalo spavati, jesti, rađati i umirati. Svakodnevni život bogatijih seljaka se promenio u značajnoj meri. Njima su postale dostupne stvari kao što su: čaj, kafa, šećer, svetiljke (koje su zamenile sveće lojanice), razne alatke. Bogatiji seljaci su kupovali gotovu odeću, dok su siromašniji tkali tkanine.

            Nakon velikih demografskih i infrastrukturnih potresa tokom Prvog svetskog rata, društvena modernizacija u međuratnom periodu na srpskom selu je sporo tekla. Kraljevina Jugoslavija je i dalje bila ekonomski zaostala zemlja čiji je najveći broj stanovnika živeo na selu i bavio se poljoprivredom (oko 75%). U Srbiji je i dalje preovladavao sitan posed koji se u pojedinim krajevim i dalje obrađivao drvenom ralicom. Seljak je proizvodio sve što mu je bilo potrebno za domaćinstvo, dok je za izvoz ostajalo vrlo malo (ili ništa). Seljaštvo je bilo prezaduženo porezima i uzimanjem novca od banaka, trgovaca i zelenaša. U najvećem delu zemlje ono je bilo neprosvećeno, pod jakim uticajem patrijarhalne tradicije i narodnih običaja. Zbog konstantnog straha od gladi i nemogućnosti da se prehrani porodica, dolazilo je i do velikih migracija ka gradovima. Središte privrednog života bila je seoska kuća, koja je uticala na način života porodice. Uslovi stanovanja bili su na niskom nivou. Na kuću se i dalje gledalo kao na središte privrednih aktivnosti a ne na privatni prostor za komforniji život članova porodice, tako da je udobnost bila na poslednjem mestu. Oko 70% svih kuća imalo je samo jednu sobu za stanovanje, a u toj jednoj sobi spavalo je pet ili više osoba. Bogatije kuće imale su sobu za goste, dok su ukućani boravili u jednoj sobi. Ishrana je bila slaba, jela se velika količina žitarica uz malo mesa, sira i luka, što je za posledicu imalo masovnu neuhranjenost i neotpornost na bolesti. Kućna i lična higijena su takođe bile na niskom nivou, što iz loših navika što zbog siromaštva. Sapun je bio skup pa su ga seljaci sami pravili, dok se u pojedinim mestima veoma retko koristio. Ovo je takođe imalo za posledicu raširenost mnogih bolesti. Ipak, nekoliko novina koje su prihvaćene u tom periodu doprinele su izvesnom poboljšanju životnih uslova:

• štednjak – majstorija veštih domaćih zanatlija koja je potisnula otvorena ognjišta i dovela do promena u spremanju jela, poboljšanju higijenskiih uslova i zdravlja ukućana, ali i do reorganizacije unutrašnjeg prostora;
• krevet – ove drvene, ponegde i metalne konstrukcije (ukrašene cvetnim motivima, paunovima, inicijalima vlasnika), zamenile su improvizovane postelje sa slamaricama;
• industrijsko izrađeno emajlirano posuđe, sto i stolice, ormani, ogledala;
• odbacivanje narodne nošnje u odevanju.

Ove novine prihvaćene su samo u seoskim naseljima u neposrednoj blizini prestonice, dok su srpska sela u zabačenim planinskim krajevima ostala gotovo ista sa početka XIX veka.

            Nakon Drugog svetskog rata izvedena je agrarna reforma koja je ostavila velike posledice na selu. Prema tadašnjim zakonima jedna porodica je mogla imati najviše 30 ha zemlje, pa je na osnovu njih višak oduziman veleposednicima. Oduzeta zemlja davana je bezemljašima i kolonistima, koji su iz siromašnih krajeva Jugoslavije naseljavani u Vojvodinu. Više od 90 000 kolonista dobilo je oko 800 000 ha zemlje. Usled poteškoća sa ishranom stanovništva i vojske, država je obaveznim otkupima od seljaka uzimala poljoprivredne proizvode, što je u slučaju otpora kažnjavano. Po ugledu na sovjetski model stvarane su seljačke radne zadruge od kojih su trebale da postanu socijalističke poljoprovredne farbike. Politika industrijalizacije zemlje dovela je od toga da je 1975. godine procenat poljoprivrednog stanovništva smanjen na 38%. Ova pojava praćena je masovnim migracijama iz sela u grad, a usledio je i veliki preobražaj seoskih u gradska naselja. Nagla urbanizacija pokazala je i svoje negativne strane u arhitektonskom neredu i uništavanju životne sredine.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar