Crkva Vaznesenja u Zminjaku

Crkva Vaznesenja u Zminjaku, sa pokretnim stvarima u njoj koje su od posebnog kulturnog i istorijskog značaja, nalazi se na teritoriji opštine Šabac u selu Zminjak.


Sudeći po isklesanom tekstu sačuvanom na nadgrobnoj ploči, koja se čuva na zapadnom zidu naosa, saznajemo da je na ovom mestu pre ove crkve postojala starija bogomolja koja je podignuta trudom jereja Ostoje Vićentijevića, prvog "paroha zminjačkog", koji je umro 1850. godine, a živeo samo 32 godine. Sudeći po godinama rođenja i smrti mladog sveštenika možemo pretpostaviti da je taj hram podignut u vremenskom intervalu od 1840. do 1850. godine. Od kog je materijala crkva bila sazidana i kakvog je oblika i veličine bila, ne zna se, ali s obzirom na to da je samo nekoliko decenija kasnije sazidana nova, sadašnja, možemo da pretpostavimo da je bila skromna, i po veličini i po kvalitetu izrade.

Spomenik kulture (današnji objekat) podignut je u vremenskom intervalu od 1890. do 1896. godine. O godini izgradnje svedoči isklesan natpis na mermernoj ploči postavljenoj na zid priprate, iznad glavnog ulaza:

 

"CRKVA ZMINJAČKA

Zidanje crkve započeto je 1890. g. a dovršeno 1896. g. za vreme vlade NJ.V. ALEKSANDRA I. OBRENOVIĆA V, g. Mitropolita Srpskog Mihaila. Podignuta o trošku crkvenom, zauzimanjem sveštenika Rajka Savića i Dimitrija Pavlovića i tutora Nikole Rakića iz Zminjaka. Osvetio ju je Episkop Šabački Dimitrije 1899. godine"

Spomenik kulture je projektovan i sazidan u stilu hanzenatike koji je u to vreme bio vladajući stil u crkvenoj arhitekturi Srbije i Srednje Evrope. Osnova je krstoobrazna sa kupolom na preseku krakova krsta, a plitka oltarska apsida u osnovi trostrana. Zapadna fasada ukrašena je portalom i velikom rozetom iznad. Rozeta je izvedena u kamenu sa ukrasom u obliku uvijene trake. Portal je natkriven manjim tremom sa dva stuba spojena lukom, izvedenim u opeci. Stubovi su isklesani u kamenu, imaju baze i kapitele. Stablo stuba je u gornjim delovima dekorisano paralelnim vertikalnim kanelurama. Na severnoj i južnoj fasadi su po jedan veliki kvadrifor, na oltarskoj apsidi tri monofore, a na kupoli ih je ukupno osam. Svi prozorski otvori su lučno zasvedeni. Posebno je obraćena pažnja na dekorativnost severne i južne kvadrifore. Obe su realizovane u kamenu, gde je posebna pažnja posvećena obradi vitkih i visokih stubića, koji dele prozorski otvor na četiri dela i koji su između sebe povezani u celinu lucima. Sve četiri fasade završavaju se zabatima, čiji oblici sugerišu oblik krovnih ravni građevine. Na preseku krakova krsta uzdiže se izuzetno skladno uklopljena kupola u masu cele građevine. Postolje, tambur i kalota kupole prosto izranjaju iz građevine tako da čine neraskidivu celinu. Fasadne površine su ukrašene horizontalnim užim i širim poljima, koja se naizmenično smenjuju, i koja podražavaju srednjovekovni način zidanja u vizantijskoj srednjovekovnoj crkvenoj arhitekturi - naizmenično smenjivanje redova kamena i opeke.

Enterijer spomenika kulture zahvaljujući svojoj krstoobraznoj osnovi vrlo je prostran i pregledan. Najprostraniji deo je naos, iznad koga se uzdiže kupola, čija se konstrukcija direktno oslanja preko svodova na zidove građevine. Svod je polubačvast. Na zapadnom delu je trodelni prostor koji ima trojaku ulogu: male priprate, prostora za palionicu sveća i stepeništa koje vodi na galeriju. Oltarska apsida je manjih dimenzija, iznutra je polukružna, a spolja trostrana. Dve plitke niše na severnoj i južnoj strani imaju ulogu proskomidije i đakonikona.

Sudeći po ktitorskim natpisima na pojedinim ikonama, sadašnja ikonostasna pregrada nastala je 1939. godine. Pregrada je drvena, manjih dimenzija, sa ikonama koje su delo, najmanje trojice, slikara. Većina ikona na ikonostasu je delo poznatog šabačkog slikara Stojana Čalića. Prestone ikone Isusa Hrista i Bogorodice verovatno su sačuvane sa starog ikonostasa i uz promenu dimenzija postavljene na sadašnji ikonostas.

Pod nije autentičan, pre nekoliko godina uvedeno je podno grejanje i tom prilikom preko originalnog poda, koji je bio obrađen u teraco tehnici, postavljene su neprimerene keramičke pločice.

Na teritoriji zapadne Srbije sagrađeno je nekoliko crkava za koje je utvrđeno da su delo Svetozara Ivačkovića (Ribnička crkva u selu Paštriću blizu Mionice, Hram Sv. Đorđa u Beloj Crkvi). Spomenik kulture ponavlja neka rešenja koja su karakteristična za Ivačkovićev stil projektovanja i koje je primenio i na dva gore pomenuta objekta. Činjenica, da je spomenik kulture identičan Crkvi u Guncatima, čiji je autor Ivačković, daje nam pravo da tvrdimo da je ovaj hram njegovo delo ili delo njegovih savremenika. Poznato je, da su u vreme S. Ivačkovića, u Ministarstvu građevina realizovani tipski projekti, koji su kao takvi davani na realizaciju crkvenim opštinama. Veliku ulogu u izradi ovih projekata za seoske crkve imao je Svetozar Ivačković. U vremenskom intervalu od 1882. do 1894. godine, S. Ivačković sa malim timom arhitekata izradio ih je oko četrdeset.

Spomenik kulture je vredno delo najverovatnije arhitekte Svetozara Ivačkovića i njegovih saradnika i predstavlja karakterističan primer hramova građenih u stilu hanzenatike u Srbiji s kraja 19. veka.