Spomenik u vidu mauzoleja smešten je na mestu nekadašnjeg srednjovekovnog utvrđenja Žrnov, srušenog zbog njegove gradnje. Desetak godina ranije stanovnici okolnih sela podigli su kameni spomenik kao mesto groba nepoznatog junaka iz Prvog svetskog rata. Inicijativu za podizanje novog monumentalnog spomenika pokrenuo je kralj Jugoslavije Aleksandar I Karađorđević. Ova odluka bila je u duhu tadašnje evropske prakse podizanja spomenika Neznanim junacima. Ideja je bila da se podigne memorijal žrtvama Prvog svetskog rata, ali je natpisom naglašeno da se odnosi i na poginule u balkanskim ratovima.

Gradnja ovog arhitektonsko-skulpturskog dela trajala je od 1934. do 1938. godine, a izvedena je prema nacrtima hrvatskog i jugoslovenskog vajara i arhitekte Ivana Meštrovića. Spomenik je projektovan u neoklasicističkom stilu u formi grčkog hrama, a kao inspiracija poslužila je grobnica Kira II u današnjem Iranu, čuvenog vladara antičkog Ahemenidskog carstva. Temelj i jezgro spomenika izvedeni su od armiranog betona. Za izgradnju centralnog dela koristio se čuveni kamen iz Jablanice koji je dovožen vozom do Ripnja, a zatim prevožen seoskim kolima i malim, za tu priliku postavljenim vagonima, gde se klesao i na licu mesta ugrađivao. Ovog sivkasto-crnog kamena iz doline Neretve, iz državnog kamenoloma u okolini Mostara, potrošeno je oko 8 000 kubnih metara. Postolje je sagrađeno od pet velikih mermernih kocki sa stepeništem koje vodi do mauzoleja. Ulazna strana okrenuta je prema Beogradu. Grob je okružen sa pet blokova i osam karijatida koje nose krov. Ove monumetalne skulpture stizale su iz Meštrovićeve radionice iz Splita, visoke su 4 metra a teške oko 1.5 tonu po komadu. Svaka od ženskih fugura bila je odevena u narodnu nošnju i simbolično predstavljala šest republika i dve banovine tadašnje Jugoslavije – Srpkinja, Crnogorka, Hrvatica, Slovenka, Vojvođanska, Makedonka, Bosanka i Dalmatinka. Te večno mlade žene su simbol svih majki palih ratnika i upućuju na ideju večne slave i jugoslovenstva.

Kralj Aleksandar Karađorđević ubijen je 9. oktobra 1934. godine u Marseju, tokom zvanične posete Francuskoj, tako da nije ni dočekao završetak i otvaranje spomenika. Unutar spomenika simbolično su u novu kriptu pohranjeni posmrtni ostaci junaka sa Avale. Ostaci drugih ratnika preneti su u spomen-kosturnicu Jakšićevu kulu kod crkve Ružice a vojnički predmeti predati Vojnom muzeju u Beogradu. Spomenik je pretrpeo oštećenja tokom Drugog svetskog rata, koja su delimično sanirana a delimično ostavljena kako bi se videlo da ga nisu mogle srušiti ni topovske granate. Šezdesetih i osamdesetih godina XX veka izvedeni su konzervatorsko-restauratorski radovi a 1987. godine spomenik Neznanom junaku na Avali proglašen je za kulturno dobro od velikog značaja.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar