Srbi su se nakon dva talasa pokrštavanja u VII i IX veku našli po velikim verskim (ali i ostalim) uticajem Vizantije. Najveći značaj za priključivanje srpskih zemalja vizantijskom kulturnom uticaju ima osnivanje Ohridske arhiepiskopije u čijim se granicama Srbija nalazila još od početka XI veka. Najviša crkvena ustanova u Srbiji u to vreme bila je episkopija u Rasu čije je sedište bila crkva Sv. Petra i Pavla. Godine 1219. Sveti Sava odlazi u Nikeju (pošto se carigradski patrijarh tamo nalazio jer su u Carigradu vladali Latini nakon Četvrtog krstaškog rata) i dobija odobrenje za osnivanje samostalne srpske arhiepiskopije. Sava je istovremeno postavljen za prvog srpskog arhiepiskopa, a sedište novouspostavljene arhiepiskopije bio je manastir Žiča. Tada dolazi do osnivanja novih episkopija, manastira, obučavanja sveštenika, prevođenja i prepisivanja crkvenih spisa. Srbija postaje hrišćanska država a hrišćanski običaji se uvode u svakodnevni život običnog stanovništva.

          Srpska crkva je uzdignuta u rang patrijaršije u XIV veku. Prema srednjovekovnim običajima krunisanje cara mogli su da obave samo najviši crkveni poglavari, ali je carigradski patrijarh odbio da kruniše samovoljno proglašenog srpskog cara. Zbog ovoga je Dušan Nemanjić 1346. godine uzdigao srpsku crkvu iz ranga arhiepiskopije u rang patrijaršije, a Joanikija III proglasio za prvog srpskog patrijarha koji je u aprilu iste godine obavio čin krunisanja. Dotadašnje episkopije postale su mitropolije a osnovano je i više novih episkopija. Novo sedište Srpske pravoslavne crkve postaje manastir Pećka patrijaršija.

            Sveštenički stalež u Srbiji su činili:

• Crkvene starešine – upravljale su određenim crkvenim oblastima, postavljali su sveštenike i krunisali vladare. U pravoslavnoj crkvi crkvene starešine su patrijarh, arhiepiskop i episkop.
• Sveštenici – obavljali bogosluženja, čitali molitve i krštavali.
• Monasi – živeli u manastirima po strogo utvrđenim pravilima.

Pripadnici crkvenog staleža bili su povlašćeni. Crkva je imala sopstveno uređenje i sudstvo, a svaki napad na crkveno lice se najstrože kažnjavao, što se najbolje vidi iz drastičnih kazni Dušanovog zakonika za psovanje ili ubistvo monaha. Među njima je ipak bilo velikih razlika u imetku i uticaju, pa se npr. sveštenici nisu razlikovali mnogo po svom imovnom stanju od običnih ljudi u svojim parohijama.

            Najuzvišenijim oblikom hrišćanskog života živeli su monasi. On počiva na odricanju od ovozemaljskih vrednosti i raznim zavetima siromaštva, poslušnosti, devičanstva, pa su se na taj način monasi odrekli opredeljenja na lični život i privatnost. U manastir se stupalo po slobodnoj volji ali je svaki iskušenik morao da izdrži probni period. Nakon toga kandidat bi se odrekao svega što je sa ovog sveta i pristupio životnom putu ispunjenom brojnim iskušenjima i borbom. Osnovni oblik monaškog življenja u Srbiji je bila kinovija – čvrsta zajednica monaha čija se svakodnevica sastojala od brojnih obaveza, preokupacija i navika. Najvažniju ulogu u životu ove zajednice imao je iguman, ličnost najvećeg moralnog i duhovnog autoriteta, koji je bio stvarni starešina manastira i vlastelinstva. Monaške zajednice živele su u manastirima (manastirion – reč grčkog porekla koja znači samotno utvrđenje) prema strogo utvrđenim pravilima. Prototip u srpskoj sredini ustanovljen je krajem XII veka u manastiru Studenici. Najveća zasluga za organizaciju monaškog života u Srbiji pripada Svetom Savi koji je napisao nekoliko tipika koji su uredili monaški život (Hilandarski, Karejski i Studenički tipik).

            Manastiri su bili zadužbine vladara i vlastele, podizani na dobro planiranim mestima i povezani saobraćajnicama. Bili su opasani zidinama (uglavnom kružne osnove), sa malim brojem sporednih ulaza i jednim glavnim sa slikom sveca zaštitnika. Manastirsko naselje sastojalo se od:

• Kultnog prostora – centralni deo u njemu je zauzimala crkva kao njegov sakralni fokus, dok je još jedna kultna građevina bila trpezarija. U okviru crkve nalazila se i nekropola u kojoj su pohranjivani članovi bratstva.
• Dela za stanovanje i ekonomske zone – oni su zidani kao spratni objekti, sa spoljnim stepeništem i tremovima okrenutim prema glavnoj crkvi. Na spratnim delovima nalazile su se kelije za spavanje monaha, dok su donji delovi imali ekonomsku namenu (kuhinja, pekara, vinski podrum).

U okviru kompleksa mogli su se naći skiptorijumi ili biblioteke, pošto se među monasima nalazilo najviše pismenih ljudi u srednjem veku. Glavna preokupacija bila je molitva, za koju se određivala molitvena pravila odnosno bogoslužbeni ciklusi, tako daje vernost u obavljanju službe i propisanih pravila bila nezaobilazna dužnost svakog monaha. Pored toga monasi su se bavili ručnim radom, ikonopisanjem, fizičkim poslovima, čitanjem ili pisanjem knjiga, a pružali su i pomoć bolesnima. Ipak, pored svih ovih strogih pravila postojali su i prekršaji koji su se najčešće odnosili na svakodnevni život kao što su kašnjenje na službe, sakrivanje hrane u kelijama, nedolično ponašanje za trpezom, rasprave, gnev itd. Pojedini monasi opredeljivali su se da žive izdvojeno, usamljeni u pećinama, što je iziskivalo velike fizičke napore i izuzetnu umnu snagu. Model za ovakav vid monaštva takođe je postavio Sveti Sava.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar