Pošto se Osmansko carstvo neprekidno širilo, bila im je veoma važna pomoć Srba kao pomoćnih vojnih odreda u osvajanjima preko Save i Dunava, kao i da prilikom tih osvajanja imaju mirnu pozadinu. Zbog toga je drugi pokušaj obnove Patrijaršije bio uspešniji tako da je 1557. godine, u vreme sultana Sulejmana Veličanstvenog, Srbima dozvoljeno da ponovo organizuju crkvenu vlast, a Turci su time dobili novog poreskog obveznika i povećali priliv novca u sultanovu kasu. Turske vlasti su položaj novopostavljenog patrijarha Makaraija, brata velikog vezira Mehmeda-paše Sokolovića, regulisale izdavanjem berata – naredbom o imenovanju na službeni položaj u Osmanskom carstvu. Sedište obnovljene crkvene organizacije bilo je u Peći, zbog čega je ona ponela naziv Pećka patrijaršija. Njena nadležnost obuhvatala je celokupan prostor koji su Srbi naseljavali – Srbija, Bosna, Hercegovia, Crna Gora, Bačka, Srem, Banat, Baranja, Bosanska krajina, Lika, Krbava i Dalmacija. Obaveze Pećke patrijaršije nakon obnove bile su: godišnji porez od 100 000 aspri (2 000 dukata) i obavljanje sokolske službe (da daju određeni broj sokolova za lov). U zamenu za to, crkva je imala određenu samoupravu.

            Pećka patrijaršija postala je jedina institucija koja je mogla da okupi Srbe pod turskom vlašću i da brine o njima poštujući osmanske zakone, pa je njena obnova bila veoma značajna za život Srba. Crkva je sada kao verska organizacija brinula o veri i duhovnom stanju Srba:

• Ponovo je postojala sloboda propovedanja vere, boravak u crkvama tokom liturgije i molitve, slavljanje verskih praznika, krštenja i venčanja po pravoslavnim crkvenim obredima;
• Unutrašnji život zajednice kao i porodična i nasledna pitanja bila su pod nadležnošću Pećke patrijaršije;
• Obnavljane su razrušene crkve i manastiri a ukoliko je to bilo moguće građene su nove (manje i skromnije od srednjevekovnih), pod uslovom da se one grade van muslimanskih gradskih centara;
• Reorganizovane su postojeće i stvarane nove episkopije i parohije (najviše u Ugarskoj);
• Manastiri i crkve postali su sedišta pismenosti i kulture, u kojima su se prepisivali stari spisi i knjige (povelje, zakonici, žitija), negovala nemanjićka tradicija i održavala svest naroda o njegovoj istoriji i poreklu.
• Izrađivale su se ikone, jedno od glavnih obeležja Srpske pravoslavne crkve;
• Patrijarsi su predstavljali srpsku zajednicu pred osmanskim vlastima a crkva je uspostavljala veze i sa ostalim državama (Rusijom, Habzburškom monarhijom, Mletačkom republikom).

            Crkva i sveštenstvo nastojali su da održavaju dobre odnose sa osmanskim vlastima ali su oni često narušavani tokom XVII veka, usled učešća Srba u brojnim ustancima i ratovima na strani Habzburške monarhije. Zbog učešća visokih crkvenih velikodostojnika u ovim događajima povećavalo se nepoverenje turskih vlasti. Prvo veliko pogoršanje odnosa bilo je tokom ustanka u Banatu 1594. godine i pobune u Peći i Metohiji, kada su kao upozorenje Srbima spaljene mošti Svetog Save u Beogradu na Vračaru. Zbog odmetanja naroda i crkve, kao i zbog podrške u ratu Habzburzima, došlo je do dve velike seobe Srba. Tada su se Srbi uplašeni od osmanske odmazde, 1690. i 1739. godine, selili prema severu predvođeni patrijarhom Arsenijem III i Arsenijem IV. Usled sužavanja teritorije i smanjenja broja stanovnika prihodi Patrijaršije bili su sve manji. Stanje je otežavalo i plaćanje godišnjeg poreza i dažbina za izdavanje berata, pa su se dugovi Patrijaršije toliko uvećali da je sultan 1766. godine izdao ferman (zapovest) o pripajanju Srpske (i Ohridske) patrijaršije Vaseljenskoj u Carigradu. Ovim činom ukinuta je crkvena samostalnost Srpske patrijaršije, a centri duhovnog života i političkog života Srba postali su Karlovačka i Cetinjska mitropolija.

            Nakon Velike seobe, Srbi su od cara Leopolda I (1690. i 1695. godine) dobili nekoliko povelja – privilegija, kojim je zagarantovana sloboda vere i pravo da imaju sopstvenu crkvenu organizaciju sa arhiepiskopom na čelu (one su kasnije više puta potvrđivane ali uz konstantni napor da se Srbi stave pod veću kontrolu državnih vlasti):

• Crkvena organizacija Srba u Habzburškoj monarhiji dobila je ime Karlovačka mitropolija jer joj je sedište bilo u Karlovcima;

• Mitropolita su na narodno-crkvenim saborima birali predstavnici ckrve, krajišnika i građanstva;
• Potvrđene su vladike koje je izabrao Arsenije III, čime su uz saglanost državnih vlasti obnovljena pravoslavna vladičanstva i stvorena neka nova;  
• Najviše manastira se nalazilo na Fruškoj gori („srpska Sveta gora“) koji su imali prostrane posede i velika primanja, od kojih su izgradili brojne manastirske zgrade spajajući srpsku srednjevekovnu umetničku tradiciju i aktuelne evrpske arhitektonske stilove (najviše barok);
• Crkva, kao i monasi i sveštanici, bila je oslobođena svih državnih poreza i vlastelinskih dažbina i obaveza.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar