Crkva je polako počela da gubi ulogu koju je imala u tumačenju života i sveta. Do običnih ljudi stižu tekstovi o naučnim dostignućima o kojima su i sami mogli da diskutuju. Širenje novog znanja prouzrokovalo je velike promene u društvu, nauci, kulturi i svakodnevnom životu, pa je crkva ponekada zabranjivala i javno spaljivala knjige koje nisu bile u skladu s njenim učenjem i tumačenjima. Na štamparskim presama počinju da se štampaju leci, pamfleti a kasnije i novine, tako da se ljudi informišu iz različitih izvora i nastaje novi pogled na okolinu i svet.

Prvu čiriličnu štampariju na Balkanskom poluostrvu pokrenuo je Đurađ Crnojević 1493. godine na Cetinju. Prva knjiga štampana u toj štampariji bila je Oktoih, a štampari i sveštenik Makarije uspeli su do 1496. godine da objave pet crkvenih knjiga srpskom varijantom staroslovenskog jezika, do ukidanje štamparije od strane turske vlasti. Posle pada Crne Gore pod tursku vlast štamparska delatnost nastavljena je za kratko vreme u Vlaškoj. Potom je u Veneciji Božidar Vuković štampao srpske knjige između 1520. i 1540. godine, a njegov sin Vicenco Vuković i drugi nastavljači sve do kraja XVI veka. U vreme vladavine Sulejmana Veličanstvenog (1520 - 1666) u Srbiji je radilo devet štamparija ali su se do kraja veka sve ugasile. Još su nepovoljniji uslovi bili u XVII veku iz koga su nam ostale samo dve knjige. Situacija se poboljšava u narednom veku kada se težište srpske kulture prebacuju u Habzburšku monarhiju gde je živeo veliki broj Srba nakon Prve seobe 1690. godine. Osnivanje štamparija u prvo vreme nije bilo dozvoljeno ali su se Srbi dovijali štampajući u Vlaškoj i Moldaviji, kao i izrađujući bakrorezna izdanja. Godine 1761. venecijanski štampar Dimitrije Teodosije otvorio je ćirilski odsek svoje štamparije i štampao pravoslavne crkvene knjige (preštampavao ruske crkvene knjige). Kako bi se suzbio venecijanski profit i ruski uticaj među Srbima,1770. godine bečkom štamparu Jozefu Kurcbeku odobreno je monopolsko pravo na štampanje srpskih knjiga, zadržavajući carsku kontrolu nad izdanjima. Posle njegove smrti 1792. godine štampariju je (zajedno s njenim monopolom) otkupio srpski novinar Stefan Novaković koji ju je nakon par godina prodao budimskoj štampariji Peštanskog univerziteta. Ova štamparija zadržala je monopol nekoliko decenija ali je on obesmišljen kada je 1832. godine u Srbiji kneza Miloša Obrenovića proradila Knjaževska srpska pečatnja. Ubrzo su srpske štamparije otvorene i u Cetinju (vladika Petar II Petrović) i u Novom Sadu (Pavle Janković), čime je time otvoren put za dalji normalan razvoj srpskog štamparstva.

Ove knjige nastajale u Veneciji, Beču, Pešti, Budimu a kasnije i Srbiji, štampane na srpskoslovenskom, ćirilici, glagoljici, gotici i grčkom pismu, danas predstavljaju kulturno dobro i zaštićene su zakonom. Najveći deo sačuvanih knjiga se nalazi u okviru fondova glavnih biblioteka u Srbiji ali takođe i u antikvarnicama i privatnim bibliotekama.

Fond stare i retke knjige jedan je od najstarijih i najvažnijih u Narodnoj biblioteci Srbije. Ove stare rukopisne i štampane knjige nalaze se na dva mesta: u Arheografskom odeljenju se nalaze srpske ćirilične ruopisne knjige, ćirilične iknunabule i štampane knjige do 1638; i Zbirci stare knjige gde se čuvaju strana stara i srpska stara štampana knjiga od 1638. godine. Ova godina uzeta je kao prekretnica jer je tada izašla poslednja knjiga na srpskom jeziku pred višedecenijsku pauzu, odnosno Psaltir s posledovanjem koji je štampan u Veneciji kod Bartolomea Đinamija. Ovaj fond Narodne biblioteke sastoji se od četiri zbirke:

• Zbirka stare knjige – ovde se nalaze izdanja štampana od nastanak štamparstva do 1867. godine. Tada je u kneževini Srbiji u školskim institucijama i državnoj administraciji ukinuta zabrana upotrebe Vukovog pisma i pravopisa,odnosno zvanično usvojena Vukova reforma.
• Zbirka retke knjige – ona ne podleže hronološkim okvirima pa su u nju uključena sva izdanja neuobičajene štamparske produkcije. To mogu biti npr. retka ratna izdanja, reprinti ili faksimil, šapirografisane, razna numerisana, bibliofilska i druga izdanja.
• Zbirka minijaturnih izdanja – to su knjige malih formata pravljene uglavnom za bibliofile u malim tiražima, odnosno retke monografske publikacije čije dimenzije ne prelaze 77 x 77 x 77.
• Zbirka mikrofilmova stare knjige – prateća zbirka osnovana u cilju zaštite originalnih primeraka starih knjiga.

Stare i retke knjige čuvaju se i u institucijama kao što su: Muzej Srpske pravoslavne crkve, Biblioteka Srpske patrijaršije, Biblioteka Matice Srpske - Novi Sad, Arhiv SANU – Sremski Karlovci, Vladičanski dvor Vršac, Biblioteka gimnazije – Sremski Karlovci, Vojvođanski muzej – Novi Sad, kao i brojnim drugim gradskim bibliotekamama, muzejima i crkvenim eparhijama širom Srbije.

Pored zvaničnih državnih institucija stare i retke knjige nalaze se i u privatnom vlasništvu. Predrag Milovanović, vlasnik antikvarnice „Orfelin“, ima najbolje opremljenu antikvarnicu na Balkanu i verovatno najvredniji privatni muzej u Srbiji. U njegovom vlasništvu nalazi se veliki broj srpskih knjiga od XV veka pa sve do Drugog svetskog rata, a potiču iz oko 280 biblioteka naših poznatih ličnosti (Stefana Stratimirovića, Milutiina Garašanina, Milorada Panića Surepa i dr) prikupljenih ličnim angažovanjem i sredstvima. Prema nekim procenama u Beogradu se oko sto ljudi bavi privatno starom i retkom knjigom, a među njima se nalazi oko desetak antikvara.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar