Počev od 1740. godine formiraju se trupno-pukovske biblioteke, a prvim zvaničnim uputstvom o obrazovanju i radu biblioteke smatra se instrukcija Fridriha II Instruction für die Inspecteurs der Infanterie, iz 1781. godine. Gotovo u isto vreme biblioteke se pojavljuju u Velikoj Britaniji, Holandiji, Austriji i Rusiji, da bi sredinom XIX veka britanske trupne biblioteke imale najbogatije knjižne fondove. Ova praksa preneta je i u Severnu Ameriku gde je tokom Građanskog rata (1861-1865) postojala dobro organizovana mreža trupnih biblioteka sa knjižnim fondovima, prvenstveno religioznog karaktera. Ipak, fondovi ovih biblioteka nisu bili preterano veliki (2000 – 3000 naslova) pošto se i dalje najveći deo vojne literature, izdate do sredine XIX veka, nalazio u civilnim bibliotekama. Tek od druge polovine XIX veka vojne biblioteke se intenzivnije razvijaju, povećava se njihov broj a fondovi postojećih brzo rastu. Posle Prvog svetskog rata brzim porastom vojne literature fondovi biblioteka se povećavaju, a sistem rada u njima sve više odgovara zahtevima modernog bibliotekarstva. U Velikoj Britaniji rukovođenje ovim bibliotekama bilo je strogo centralizovano. Postojalo je više vrsta: obrazovne, vojnonaučne, štabne, oficirskih domova, kasarnske i dr. Tokom Drugog svetskog rata u svim vojskama zaraćenih  zemalja došle su do izražaja male, pokretne, ili biblioteke vezane za osnovne jedinice. Njihovi fondovi bili su prvenstveno zabavnog, naučno-popularnog i propagandnog karaktera. Pred kraj rata u britanskoj vojsci svaka veća jedinica je imala svoju biblioteku, a još veći broj nalazio se u jedinicama SAD, SSSR i Nemačke. Posle Drugog svetskog rata mreža biblioteka se i dalje širi, bogate se fondovi, usavršava rad i sistem rukovođenja. S namerom da se biblioteke iskoriste ne samo za stručno i kulturno uzdizanje, već i za političku propagandu, u svim vojskama posvećena im je velika pažnja. Fond sovjetskih vojnih biblioteka iznosio je preko 100 000 000 knjiga.

U Srbiji je prva takva biblioteka osnovana 1850. godine pri Artiljerijskoj školi. Velike zasluge za njeno osnivanje i razvoj pripadaju prvom upravniku škole Franji Zahu (1807 - 1892), češkom vojnom teoretičaru, vojniku i generalu u Srbiji. Kada je Artiljerijska škola 1880. godine pretvorena u Vojnu akademiju, ova biblioteka se brzo razvijala, tako da je pred Prvi svetski rat bila najbogatija biblioteka srpske vojske. Druga značajna biblioteka u Srbiji obrazovana je 1862. godine pri Ministarstvu vojnom, a posebno uputstvo o njenom korišćenju izdato je 1875. godine. U svom fondu imala je 1625 knjiga, uglavnom vojne tematike na francuskom i nemačkom jeziku, kao i stručni katalog koji je postojeću literaturu delio u četrnaest grupa. Godine 1876. prešla je u sastav Istorijskog odeljenja Glavnog generalštaba. Vojničke (trupne) biblioteke su se u srpskoj vojsci pojavile relativno rano. Prvi put se pominju u uredbama o stajaćoj vojsci 1862. godine, a sve do Prvog svetskog rata imale su uglavnm službenu vojnu literaturu. Prva biblioteka oficirskog doma obrazovana je 1881. godine sa ciljem da „omogući oficirima praćenje savremene vojne književnosti i upoznavanje sa napretkom na vojnom polju“. Do 1890. godine biblioteke su formirane pri oficirskim domovima u Kragujevcu, Nišu i ostalim većim garnizonima. Biblioteku su takođe imali i Vojno-tehnički zavod, Barutana, Artiljerijski komitet i Inžinjerski komitet.

U jugoslovenskoj vojsci su postojale opštenaučne (u sastavu Vojne akademije i Glavnog generalštaba), vojničke stručne, armijske, oficirske i podoficirske biblioteke. Posle Prvog svetskog rata književni fondovi biblioteka sa teritorije nekadašnje Austro-Ugarske dobrim delom su uključeni u biblioteke Jugosloveske vojske. Biblioteka Vojne akademije brzo je i sistematski popunjavala svoj knjižni fond, a pred napad Nemačke 1941. godine raspolagala je sa oko 35 000 naslova. Nažalost, potpuno je uništena 6. aprila prilikom nemačkog napada na Beograd. Biblioteka glavnog generalštaba pred Drugi svetski rat imala je oko 55 000 naslova vojne literature a jedan deo takođe je uništen. U Narodnooslobodilačkoj vojsci tokom ratnih godina biblioteka je bilo i u najnižim jedinicama. Zbog nemogućnosti da se štampaju i poteškoća da se premeštaju, partizanske biblioteke su bile malih fondova. Sa nešto većim knjižnim  fondom bile su biblioteke pri narodnim odborima, narodnim univerzitetima, komandama područja i mesta. Najznačajnija biblioteka bila je pri Vrhovnom štabu koja je još od 1942. godine primala obavezni primerak svih listova, brošura, letaka i drugi materijal štampan u jedinicama Narodnooslobodilačke vojske. Posle 1948. godine izdaju se naredbe o formiranju vojnih biblioteka pri većim gradovima Jugoslavije, u okviru kojih se sada nalazi raznovrsna literatura (pored političke). Od 1951. godine postoji i samostalna ustanova pod nazivom Centralna biblioteka Jugoslovenske narodne armije. U JNA se nalazilo oko 750 biblioteka – specijalnih, opštih i naučnih, sa ukupnim fondom preko 10 000 000 knjiga. Struktura knjižnog fonda bila je raznolika: oko 60% činila je vojnostručna lieratura, zatim društveno-politička, kao i naslovi iz književnosti, umetnosti, naučnopopularni i marksistički. Vojna literatura je do Drugog svetskog rata uglavnom evidentirana u vojnim časopisima, službenim listovima, katalozima biblioteka i vojnih izdavača.  Prvi podaci o službenim vojnim izdanjima Srbije nalaze se u Vojnom zborniku iz 1854. godine, a kasnije u Službenom vojnom listu. Kasnije ovu ulogu preuziimaju specijalizovane ustanove JNA (Centralna biblioteka JNA, Institut za naučnu i tehničku dokumentaciju i Institut za vojnomedicinsku dokumentaciju).

Današnja matična biblioteka za sve biblioteke Ministarstva odbrane je Centar za vojnonaučnu dokumentaciju, informacije i bibliotekarstvo, nastao 2009. godine. Knjižni fond Centra sadrži 339 324 naslova monografskih publikacija u 839 512 primeraka i 2 542 naslova časopisa u preko 800 000 primeraka. Građa je podeljena na: opšti fond, fond vojne literature, fond specijalne dokumentacije, fond rezerve, i fond stare i retke knjige. Biibliotečka građa smeštena je na šest lokacija u Beogradu. Značajne civilne biblioteke koje raspolažu fondovima vojne literature su: Narodna biblioteka, Univerzitetska biblioteka „Svetozar Marković“, Biblioteka SANU u Beogradu, i Biblioteka Matice srpske u Novom Sadu.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar