Ova crkva predstavlja najstariji spomenik crkvene arhitekture na teritoriji Republike Srbije. Prema raspoloživim pisanim istorijskim izvorima potiče iz VIII veka mada se pretpostavlja da je starija. Arheološka iskopravanja sprovedena sredinom prošlog veka ukazuju na temelje neke starije građevine, najverovatnije iz VI veka, za koju se smatra da je bila ili paganski hram ili ranohrišćanska bogomolja.

Njen značaj naglo se uvećao tokom vladavine Stefana Nemanje (XII vek) rodonačelnika nove srpske dinastije Nemanjić. Crkva je postala sedište Raške episkopije i centralno mesto verskog života u državi. O značaju ovog hrama svedoči i činjenica da je u njemu po pravoslavnom obredu kršten i sam Stefan Nemanja, kao i to da su u Petrovoj crkvi organizovani državni sabori, mesta sastanaka najuglednijh predstavnika dvora, vlastele i crkvenih velikodostojnika, na kojima su donošene najvažnije odluke za zemlju. Smeštanjem centra Srpske arhiepiskopije u Žiču i izgradnjoj novih velelepnih žadužbina srpskih kraljeva, ova crkva polako gubi na značaju, mada se krajem srednjeg veka pominje u rangu mitropolije. Crkva nije ugašena tokom turske vladavine i pominje se kroz čitav novi vek kao aktivna bogomolja. Stradala je u dva navrata, u XVII veku tokom Velike seobe Srba, i u XIX veku kada su je Turci pretvorili u vojni magacin. Godine 1784. pripojena je Prizrenskoj episkopiji.

Posle nekoliko izmena tokom istorije crkva danas ima osnovu četvorolisnog krsta upisanog u kružni zid. On je formiran od četiri dijagonalna pilastra sa konhama na južnoj, zapadnoj i severnoj strani, dok je u istočnoj formiran oltarski deo. Krovni prostor rešen je sa osam nejednako postavljenih kupola. Sve do 1954. godine unutrašnjost crkve bila je prekrivena malterom da bi se nakon preduzetih radova otkrilo oko 114 m² fresaka. Najstariji sloj živopisa potiče iz IX a najmlađi iz XIII veka. Petrova crkva je okružena pravoslavnim grobljem sa spomenicima u obliku krsta, trapeza i pravougaonika. Zaštićena je 1960. godine nakon obavljenih konzervatorsko-restauratorskih radova, a početkom XXI veka u njoj je obnovljeno i bogosluženje.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar