Od najranijih rukotvorina od prirodnih materijala (blata, granja, drveta, kamenja) pa sve do savremenih igračaka, one su imale i zabavni ali i edukativni karakter. Uz pomoć igre i igračaka deca su sticala znanja, ne samo o svetu koji ih okružuje već i o svojim sposobnostima i mogućnostima. Veštine koje su sticala kroz igru bila su od velikog značaja za njihov dalji opstanak. Razvijale su im se perceptivno-motoričke aktivnosti, društvenost, inteligencija, komunikacija i stvaralaštvo. Nije postojao nijedan drugi predmet koji je mogao da bude toliko privlačan za decu, kao što je bila igračka.

            Današnji pojam igračke nastao je tek sredinom XVI veka. Smatra se da je prvu igračku napravio francuski filozof, matematičar i naučnik Rene Dekart. On je izradio mehaničku figuru mlade devojke, čime je želeo da prikaže vlastito shvatanje o „ljudima kao veoma usavršenim mašinama“. Era prosvetiteljstva donela je i promene u odnosu prema najmlađima, tako da su se stariji prema deci počeli ponašati kao prema bićima koja imaju pravo da uživaju u svom detinjstvu. Igračke su uglavnom izrađivane u kućnoj radinosti. U duhu novih promena tokom XVIII veka, krenulo se sa masovnijom proizvodnjom igračaka koje su podjednako zabavljale i roditelje i decu. One postaju prvi oblik dečijeg privatnog vlasništva. Najpopularnije su bile: životinje koje ispuštaju zvukove (patke, psi, ovce, ptice), lutke koje pričaju, pokretni patuljasti prizori svakodevnog života, figure koje sviraju muzičke instrumetne i dr. Tvorac mehaničkih igračaka tridesetih godina XIX veka, koje su prvobitno pravljene za evropske aristokrate, jeste Žak de Vokanson. Kako je vreme odmicalo rasla je i raznovrsnot igračaka pa su se počele proizvoditi prve slagalice, konjići za ljuljanje, obruči, kolica, zmajevi, marionete, kolovrati, sprave za duvanje mehurića. U narednom veku otpočelo se sa ozbiljnijom industrijskom proizvodnjom igračaka, ali je akcenat stavljen na igračke koje su se koristile u obrazovne svrhe – slagalice, knjige, karte, igre na tabli. Do tog vremena igračke koje su bile nebitna stvar i tričarija, počinju da se koriste kao podobno sredstvo za edukaciju dece. Jedan od najvatrenijih pobornika ove ideje bio je engleski filozof i lekar Džon Lok, tvorac čuvenih „Lokovih kockica“ koje su služile za opismenjavanje. Sa razvojem tehnike nastaju složenije mehaničke i optičke igračke kao što su kaleidoskop, čarobna lampa, zootrop i dr. Veliku popularnost kod srednje klase stiču drvene i porculanske lutke u minijaturnim kućama za devojčice, odnosno klikeri i vozići za dečake. Masovna proizvodnja igračaka počinje u XX veku kada su ljudima postali dostupni plastika i drugi sintetički materijali, daleko jeftiniji i daleko jednostavniji za ozbiljniju proizvodnju. Potreba za zaradom se prenela i na zabavu, tako da proizvodnja igračaka danas predstavlja posebnu industrijsku granu, u kojoj se ostvaruje veliki profit. Svakako najpopularniji vid igara modernog doba jesu kompjuterske igrice.

            Deca iz Srbije su usled negativnih društveno-političkih okolnosti u kojima se našao srpski narod tokom novog veka, prilično zaostajala po ovom pitanju za svojim vršnjacima iz Evrope. Uprkos tome, postojale su narodne (tradicionalne) igračke takođe primamljive za najmlađe. One su deo naše tradicionalne kulture koja se razvijala od sredine XIX do sredine XX veka. Za njih ne znamo kada su se tačno pojavile a način njihove izrade (u domaćoj radinosti) prenosio se s kolena na koleno. Pravile su se od materijala koji su se mogli pronaći u prirodi na selu: drvo, kukuruzovina, slama, blato, plodovi voća i povrća, koža, perje, vuna, vosak. Prve igračke deca su dobijala od majki koje su o njima vodile najviše računa. Muške i ženske igračke se u najranijem uzrastu (od 3 do 4 godine) nisu preterano razlikovale – zvečke ili lopte od klupčeta pređe. Uključujući se u poljoprivredne radove deca počinju da se međusobno druže i igraju, a vremenom i da samostalno izrađuju igračake. Kada izradu nisu sama uspela da izvedu pomoć su dobijala od braće i sestara, roditelja, baka i deka, ili nekih drugih članova porodice. Deca su učestvovala u čitavom ovom kreativnom procesu i povremeno davala ideje kako bi igračka trebala da izgleda. Prema materijalu od kojeg su izrađivane mogu se podeliti na:

• igračke od drveta: rakljice, praćka, luk i strela, drvena sablja, mač, nož, puška, pištolj, pucaljka od zove, zmaj, vetruška-vetrenjača od papira, klis i maška, zvrk, top, pištaljka od vrbovog drveta, svirala, dvojnice, saonice, mala drvena lutka, mala preslica;
• igračke od kukuruzove šaše: vodenica od kukuruzove šaše, guslice, lutke od kukuruzove šaše, klipa kukuruza, vetruška;
• igračke od kukuruzne kočanjike: bunari i kućice, lutka od kočanjika;
• igračke od blata, gline, pečene zemlje (keramike): topčići od blata, okarina, klikeri, plovka, pištaljka, testija, testijče, bokalče;
• igračke od krpe: lopta, lutka od vune i krpe;
• igračke od plodova voća, povrća i ostalog bilja: pištalke od trske (kukute i lukovih pera), plašila od tikve, kola od tikava i kore lubenice;
• igračke od ostalih materijala: prangija, top (od kutije za boju sa karbitom).

Deca iz gradova uglavnom nisu sama izrađivala igračke nego su ih gotove dobijala od svojih roditelja. One su uglavnom bili zanatske ili industrijske proizvodnje, ili sklapane od gotovih drvenih i metalnih delova.

            Ove igračke danas su deo muzejskih kolekcija, kojih u našoj zemlji najviše ima u Etnografskom (oko 2000 eksponata) i Pedagoškom muzeju u Beogradu, i u Muzeju grada Novog Sada.

 

Vladimir Lukić

dipl. istoričar