Zanimanje za ovaj lokalitet počelo je još u XIX veku ali se dugo smatralo da je to samo vojno utvrđenje. Pronalaskom natpisa Felix Romuliana 1984. godine, utvrđeno je da je u pitanju carska rezidencija. Iskopavanja koja su tada započeta i traju do danas, pokazala su da je Gamzigrad raskošna palata, jedan od najreprezentativnijih i najsloženijih spomenika rimske dvorske arhitekture. 

Čitav kompleks koji se prostire na površini od 6,5 ha, bio je opasan zidovima sa oko 20 kula. Unutrašnji prostor je 4,5 ha. Unutar samog prostora nalazi se rezidencija, veliki i mali hram, vojni objekti, terme i magacini. Objekti su ukrašeni freskama i mozaicima. Na samom lokalitetu pronađeni su delovi skulptura, poput glava Jupitera, Herkula, Galerija i drugi, izrađeni od belog mermera. U Narodnom muzeju u Zaječaru, čuva se mozaik neobično skladne kompozicije i jasnog kolorita, za koji stručnjaci kažu da je jedna od najlepših predstava Dionisa, kao mita o večito mladom božanstvu. Pored palate, arheološki lokalitet obuhvata i obližnje brdo Magura, jer su iskopavanja pokazala da je to sveti breg, na kome je, poslednji put u Rimskom carstvu, izvršen čin apoteoze, uzdizanja Galerija i njegove majke među bogove. Ovaj čin je poslednji put tu izveden, pošto je car Konstantin hrišćanstvo proglasio zvaničnom religijom Carstva. Galerije se, dakle, nikada nije uselio u palatu.

Sudbina grada bila je zapečaćena seobom naroda, kada je okončana rimska uprava a grad rušen u više navrata. Ponovo je naseljen tek u vreme vizantijskog zauzimanja 1002. godine ali krajem istog veka napušten, i nikada više nije naseljen. Od 29. juna 2007. godine nalazi se na UNESCO-voj listi svetske baštine.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar