Banjska je zadužbina srpskog kralja Milutina Nemanjića koja je građena u periodu od 1313. do 1317. godine. Zdanje je sagrađeno kao kraljeva grobnica. U okviru kompleksa postojali su i trpezarija, biblioteka, konaci i palata. Sačuvana je osnivačka povelja manastira koja svedoči o pozamašnom finansiranju od strane 75 sela i zaseoka, kao i brojnih drugih prihoda. U XV veku deo manastira oštećen je u požaru, da bi već u narednom gotovo u potpunosti bio razoren po naredbi sultana. Manastir Banjska je u XIX veku pretvoren u džamiju. Hršćanska bogomolja ponovo postaje nakon Prvog svetskog rata. Crkva je konzervirana 1939. i 1990, a manastirski život je obnovljen 2004. godine.

Izgradnjom manastira rukovodio je banjski iguman (kasnije srpski arhiepiskop) Danilo II, jedan od najučenijih ljudi toga doba i blizak saradnik i poverenik kralja Milutina, koji je nastupao i kao pomiritelj kralja sa bratom Dragutinom i sinom Stefanom Dečanskim. Banjska je sagrađena u Raškom stilu po ugledu na manastir Studenicu. Ima jednobrodnu osnovu, sa takozvanom slepom kupolom i polukružnom apsidom u istočnom delu. Ispod kupole se nalaze pevnički prostori. Fasada je ozidana tesanim kamenim kvaderima u tri boje. Pozadina fresaka bila je oblagana tankim zlatnim listićima (kao i u Studenici, Mileševi i Sopoćanima), ali je od živopisa očuvano samo nekoliko fragmenata. Kralj Milutin je nakon smrti 1321. godine sahranjen u ovom manastiru, da bi nakon Kosovske bitke njegovo telo bilo prebačeno u Trepču, a 1460. godine u Sofiju (u Bugarskoj) gde se i danas nalazi. 

Vladimir Lukić

dipl. istoričar