Ne zna se ko je ktitor manastira Nikolje, dok je vreme gradnje prema jednoj legendi datovano u XII a prema drugoj u XIV vek. Prvi put je pomenut u turskom popisu iz 1476 - 1478. godine. Nekoliko puta je stradao tokom turske vlasti, ali nije napuštan. U vreme Drugog srpskog ustanka 1815. godine poslužio je kao utočište za kneza Miloša Obrenovića i njegovu prodicu. U znak zahvalnosti Miloš je 1817. godine sagradio konak.

Manastir je do danas očuvao svoj autentični srednjevekovni izgled. Sagrađen je u moravskom stilu kao jednobrodna građevina sa osnovom grčkog krsta bez kubeta. Ulaz se, umesto na istočnoj, nalazi na južnoj strani. Naos je oslikan 1587. godine o čemu svedoči natpis iznad ulaznih vrata, priprata crkve oslikana je 1637. godine i rad je zografa Mitrofana, a nekoliko fresaka datira iz XIX veka. Ikonostas je iz 1829. godine, i delo je Janka Molera Mihajlovića ikonopisca iz Dragačeva.

U manastiru se čuva deo mošti svetog Nikole sahranjenog u Bariju, i mošti Svetog Oca Nikolaja Mirlikijevskog i Svetog Nikodima. Ikona iz manastira Nikolje koja se danas nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu, ikonopisana je 1489. godine. Iz ovog manastira potiče „Nikoljsko jevanđelje“, rukopisna knjiga pisana na srpskoslovenskom jeziku pergamentu krajem XIV ili početkom XV veka, koja se danas nalazi u Biblioteci u Dablinu. U manastirskoj riznici nalazi se i „Karansko jevanđelje“, ukrašeno portretima jevanđelista, manjim zastavicama i inicijalima, nastalo 1609. godine u Beloj karanskoj crkvi u blizini Užica. U okviru manastirskog kompleksa nalazi se i grob Petra, sina Miloša Obrenovića, koji je ovde preminuo.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar