Gradnju Bogorodičine crkve započeo je 1183. godine Stefan Nemanja, veliki raški župan i rodonačelnik srpske vladarske srednjevekovne dinastije Nemanjić. Stefan Nemanja se 1196. godine zamonašio u Studenici, a presto, kao i staranje o manastiru, prepustio je svom sinu Stefanu Nemanjiću. Crkva je jednobrodna građevina, sa oltarskim prostorom i unutrašnjom pripratom, zidana od belog mermera u arhitektonskom stilu koji je mešavina romanskog i vizantijskog stila. Spoljašnju pripratu 1245. godine podigao kralj Radoslav. Crkva je spolja ukrašena bogatom mermenom plastikom u stilu romanike. Na severnoj i južnoj strani nalaze se predvorja, a na dovratku severnog portala nalazi se čuveni vizantijski studenički krst.Freske su nastale početkom XIII veka, ali je živopis dopunjen i u XVI veku.

Kao monah Simeon, 1199. godine, Stefan Nemanja umire na Svetoj gori u manastiru Hilandaru. U državi je došlo do borbe za vlast između Stefana Nemanjića i njegovog starijeg brata Vukana. Očevo telo u Studenicu donosi najmađi sin Rastko (Sveti Sava) i miri braću. Sava je u Studenici boravio od 1207. do tridesetih godina XIII veka. Godine 1208. napisao je „Studenički tipik“ koji uređuje organizaciju života u monaškoj zajednici Studenice, a sadrži i žitije Stefana Nemanje. Osnovao je i prvu bolnicu pod imenom „Sveti Duh“. Studenica je u to vreme postala politički, kulturni i duhovni centar Srbije.Počev od 1459. godine i pada srpske srenjevekovne države, mansatir je u više navrata pljačkan i paljen. U njemu se danas nalaze mošti Stefana Nemanje, Stefana Prvovenčanog i Ane Nemanjić (ćerke vizantijskog cara Romana IV i žene Stefana Nemanje). U konacima iz XVIII veka danas se nalazi muzej u kome su izložene dragocenosti iz riznice Studenice.

Manastirski kompleks čine još: Kraljeva crkva koju je 1314. godine podigao kralj Milutin i posvetio Svetom Joakimu i Ani, crkva Nikoljača (posvećena Svetom Nikoli), ostaci temelja crkve Svetog Jovana, Savina trpezarija, kula, riznica, konaci.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar