Manastir je jedan od najstarijih u Srbiji, ali i jedan od retkih koji su podignuti pre XII veka, odnosno pre dolaska dinastije Nemanjića na vlast u Raškoj. Prvi put se pominje u Hrisovulji vizantijskog cara Vasilija II iz 1019. godine, i to pod nazivom Sventeromon. Manastir je podignut na mestu gde je sahranjen Roman Sinait. On je najverovatnije jedan od učenika Svetog Klimenta Ohridskog koji je u Srbiju došao oko 888. godine. Njegove mošti se danas čuvaju u zasebnoj odajiu manastirskoj crkvi, Lazaromi. Manastir je obnovio tek knez Lazar Hrebeljanović 1377. godine. Najveća razaranje doživeo je u XVI veku, da bi tokom Austrijsko-turskog rata (1716-1718) bio srušen do temelja.

Godine 1795. manastir je obnovio Đorđe Pila i od tada više nije rušen. Tom prilikom dozidan je narteks na južnoj strani. Pored crkve se nalazi zvonik visok 12 m, na tri novoa i sa tri zvona, sagrađen 1858. godine. Nov živopis u hramu oslikan je 1796. godine i delo je nepoznatih zografa moravske škole. Slikar Nemanja Brkić 1938. godine oslikao je grobnicu Svetog Romana.

Manastir je bio utočište ustanicima tokom Prvog srpskog ustanka, a naročito je bio aktivan tokom Deligradske bitke 1806. godine. Iguman i arhimadrit ovog manastira, vojvoda Sava Petrović, oslobodio je Kruševac u Drugom srpskom ustanku. U njemu je sahranjen ruski pukovnik grof Rajevski koji je poslužio za lik grofa Vronskog u romanu „Ana Karenjina“. Tokom Prvog svetskog rata u njemu se nalazio centar za zbrinjavanje ratnih siročadi.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar