Prvi svetski rat naneo je velike gubitke i razaranja Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Tokom ratnih godina na teritorijama naseljenim Srbima internirano je 552 a poginulo (ili ubijeno) 368 sveštenika, dok je jedan deo (zajedno sa arhijerejima i mitropolitom Dimitrijem) emigrirao iz zemlje. U novoj državi Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Kraljevini Jugoslaviji), Srpska pravoslavna crkva je postala samo jedna od nekoliko verskih zajednica. Vidovdanskim ustavom iz 1921. godine napušten je princip državne crkve i garantovano načelo slobode vere i savesti i pune ravnopravnosti svih priznatih veroispovesti. Razdvajanje države i crkve nije izvršeno ali je zakonski bila zabranjena upotreba vere u političke svrhe. Nametala se potreba za brojnim reformama: kalendara, zakonskog položaja sveštenstva i poboljšanja kvaliteta njihovog obrazovanja, uvođenja narodnog jezika u crkvenu službu, skraćenja posta, pitanja drugog braka sveštenika i dr. Naredni ustav, Oktroisani iz 1931. godine, versku nastavu regulisao je za formalno fakultativnu (mada u praksi i dalje obaveznu), zakonom je propisana zakletva u vojsci, sudu i državnoj službi, a u većini države važio je crkveni brak (sa izuzetkom dela Vojvodine gde je važio građanski). Religijsko osećanje kod Srba polako je potisnuto ovozemaljskim. Postala je upadljiva sve veća nezainteresovanost prema religiji u obrazovanom delu naroda i apatija na selu.

            Pobožnost je na neki način „privatizovana“ i svedena na molitve, post, ispovedanje, pričešće i poštovanje crkvenih praznika i obreda. Svakodnevica postaje i psovanje Boga i svetaca, nepoštovanje sveštenstva, mešanje religije i sujeverja. Uprkos brojnim promenama i problemima u kojima se našla, crkva se i dalje držala patrijarhalnih načela (jedan od važnijih jeste i podređen položaj žena u braku i društvenoj zajednici). Najuticajniji teolog Srpske pravoslavne crkve i zagovornik otpora prema reformskim strujama bio je Justin Popović - arhimandrit manastira Ćelije, doktor teologije i profesor Beogradskog univerziteta, veliki protivnik ekumenizma i utemeljivač svetosavlja kao usmerenja u srpskoj teološkoj misli. Pored njega veliki uticaj imali su predstavnici ruske zagranične crkve u Srbiji (nastala 1921. godine u Sremskim Karlovcima), koji su svojim dolaskom popravili brojno stanje monaha ali i uveli strogi asketizam u manastirski život.

            Za vreme Drugog svetskog rata dolazi to ponovnog stradanja srpskog naroda, ali i pripadnika Sprske pravoslavne crkve. Njena organizacija na prostoru van Srbije (pod okupacijom Nemačke) je razorena, deo sveštenstva je stradao a deo izbegao Srbiju, dok je pravoslavno stanovništvo bilo izloženo masovnoj pogibiji, nasilnom pokrštavanju i proterivanju. Stanje je bilo loše i u Srbiji jer su okupacione snage Sprsku pravoslavnu crkvu videle kao činilac nacionalnog otpora. Nove komunističke vlasti u Jugoslaviji po svojoj prirodi bile su antireligijski nastrojene, a uz to stalno je postojala sumnja oko vernosti crkve monarhiji i antikomunizmu. Ustavom Federativne Narodne Republike Jugoslavije iz 1946. godine proklamovani su: odvajanje crkve od države, ukidanje uticaja crkve u školama, uvođenje građanskog braka i preuzimanje vođenja matičnih knjiga. Agrarnom reformom (po Zakonu o agrarnoj reformi i kolonizaciji iz 1945. godine) i procesom nacionalizacije crkvi su oduzeti brojni zemljoradnički i nezemljoradnički posedi poljoprivrednog i šumskog zemljišta, kao i zemljišni posedi. Takođe, česti su bili napadi na sveštenike, hapšenja, oduzimanja penzija, ometanje obreda i uvođenje poreza.

             Uticaj crkve je od početka pedesetih godina potpuno isključen iz vojske, obrazovnog sistema, medija, literature, dok se na ispoljavanje vere i obeležavanje verskih praznika nije gledalo blagonaklono za pripadnike Saveza komunista Jugoslavije. Ovakva politika dovela je do toga da se sve manji broj ljudi izražavao kao vernici (sve veći kao ateisti), a broj mladih zainteresovanih za sveštenički poziv opao je, tako da su se u pojedinim mestima za sveštena lica postavljali ljudi bez potrebnih kvalifikacija. Izrazitija nereligioznost bila je u gradovima i varošicama, dok je stanje na selu bilo (po crkvu) povoljnije bez obzira na proizvoljno shvatanje verskih pravila i običaja i različitu praksu u njihovom ispoljavanju. Najagresivniji period bio je posleratni, da bi krajem pedesetih godina pritisak počeo polako da popušta, što se najbolje vidi u tome da je uslov o nespojivosti religije i članstva u partiji nestao iz njenog statuta 1964. godine.

            Osamdesetih godina XX veka, nakon smrti doživotnog predsednika Josipa Broza Tita i nastanka novih državnih problema koji su vodili zemlju ka njenom kraju, religija se počela ponovo pojavljivati u javnosti – ponovo se pojavio običaj slavljenja verskih praznika, porastao je broj krštenja i venčanja u crkvama, zaživeo je običaj izlaska vernika na ulice prilikom proslave verskih praznika (Božića, „Sprske nove godine“), intenzivirana je gradnja novih hramova, publikovanje knjiga i verskih časopisa, oživljen je rad crkvenih sabora i drugih organizacija, a povećao se i broj mladih zainteresovanih za sveštenički poziv.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar